RRAPINI

Verë e nxehtë. Ata pranë partisë ishin rregulluar nëpër kampe pushimi. Disa, familjet e të cilëve kishin mundur të gjenin kabinë ose çadër, ishin në plazh. Të tjerët përdornin mjetin rrethanor, ujin e Shkumbinit. Grupi ynë, nën hijen e pishës, përballë turizmit. Bozë, dhallë dhe rrahje mendimesh për të gjetur punë. Na duheshin rroba të reja. Gardëroba jonë: një këmishë dhe një palë pantallona. Shtatori ishte te dera; fillonim vitin e tretë të shkollës së mesme. Gjashtëmbëdhjetëvjeçarë. Po kërkonim punë.

– Babai më tha ta provojmë nesër, se kombinati i drurit kërkon punëtorë sezonalë këto ditë, – tha Namik Shehu dhe ndezi cigaren “Partizani”.

Kishte filluar ta pinte duhanin herët. Trupshkurtër, muskuloz, i fortë si hekuri, por me zemër të butë si pambuku, bujar, si asnjë i dytë mes shokësh.

Ashtu e lamë. Të nesërmen herët në mëngjes u nisëm në këmbë. Te porta e madhe prej hekuri nuk mund të futej kushdo. Pritëm sa të mbaronin punëtorët e turnit. Namiku e njihte rojën dhe ai na tregoi zyrën e kuadrit. Lamë të futej Petrit Karabina i pari. Me trup të gjatë, sportist, serioz, do ta kishte më të lehtë ta bindte zyrtarin të na jepte punë pa pyetur për moshën. Ndërkohë që po merrnim shkresat, hyri kryeinxhinier Roseni. Na vështroi me habi. Njihte Namikun.

– Keni ardhur të na mësoni gjuhë të huaj? – qeshi ai.

– Jo, kryeinxhinier! Kanë ardhur të punojnë dy muajt e verës, – tha punonjësi i kuadrit, duke mbushur me shkrim dore urdhrat e punës.

– Këta duhet të shkojnë në bibliotekë, jo këtu, – buzëqeshi sërish ai, duke i rënë Namikut me dorë në sup.

– Vetëm në Gatër kemi kërkesa për punëtorë.

Zyrtari i kuadrit nuk e kuptoi kryeinxhinierin. Morëm shkresat të gëzuar dhe dolëm jashtë. Petriti me Namikun do të punonin në ngarkim vagonësh, unë në tërheqje trupash. Ishte ditë e shtunë, fillonim punë të hënën.

Gatri, sektori më i rëndë i kombinatit. Dy lloj punëtorësh sistemoheshin atje: ish-të dënuar, të sjellë për riedukim, dhe ajka e shoqërisë, që “bijtë e Stalinit” e quanin “klasa e përmbysur”. Edhe në burgje po të njëjtën poshtërsi përdornin. Me të burgosurit politikë fusnin vjedhës dhe kriminelë. Këta të fundit nuk ishin armiq të partisë, si rrjedhojë nuk ishin të rrezikshëm për pushtetin. Caktoheshin në vende pune të besuara, i përdornin për punë të ndyra. Spiunë birucash. E kishin mësuar nga vëllai i madh, Bashkimi Sovjetik. Në Kolima, zemra e Arkipelagut Gulag, vjedhësit dhe kriminelët kontrollonin të burgosurit politikë, ndonëse këta të fundit ishin shumë më shumë se ata. S’ishte e nevojshme të përdornin gardianë me pagesë.

Java e parë më kaloi duke mësuar si të përdorja capinën. I vetmi mjet pune për të tërhequr trupat.

– Është shpikur në Epokën e Hekurit, kur njeriu filloi të lidhë dy elementë bashkë, drurin dhe hekurin. Shoqëri e re me teknikë moderne. Nuk i thonë shaka, fjala e fundit e shkencës. Ndërtojmë socializmin me forcat tona, pa nevojën e makinerisë, – thoshte Marku, me dy dhëmbët e parë të thyer.

Marku të bombardonte me të vërteta tronditëse. Fjalët i dilnin me fëshfërimë. Duhej të përqendroheshe të kuptoje fjalën, le pastaj fjalinë. E kishin sjellë për ta riedukuar. Kishte kaluar disa vite burg si i dënuar ordiner. Burgun e kishte bërë në kamp pune në jug të vendit, në Borsh të Sarandës. Ishte “prishur”, sepse kishte punuar pranë një të burgosuri politik.

– Për rrahje më morën rininë, – turfullonte Marku dhe ndizte cigare me filtër.

“D.S.”, komoditet i rrallë për vendin dhe kohën.

Capina është ushtë e gjatë prej druri të staxhionuar mirë, lëmuar hollë, në majë ka të ngjitur me gozhdë të trasha një grep të madh hekuri. Katër skllevër modernë ngulnin capinat mbi trupin gjigant të prerë në pyjet e Bizës. Një miku im, shofer me Skodë, Llambi Leka, për pak humbi jetën kur zbriste lartësinë e Bizës dhe pesha e trupave ia nxori makinën jashtë rruge, drejt e në greminë.

Trupat i tërhiqnim nga një punëtor në çdo anë dhe dy në mes. Me mund zvarriteshin përgjatë fushës, derisa përfundonin te sharrat e mëdha, që i kthenin në dërrasa.

Aty u njoha me Edmond Trebickën. Kishte mbaruar shkollën e mesme elektrike dhe nuk kishte mundur të gjente punë në profesionin e tij, ndaj punonte në Gatër.

– Këtu bëhet si bëhet, – tha Mondi, – por, kur të kalojnë në turnin e natës, brenda nuk shtyhet fare.

– Rrapini është më i vështiri, por heroik, – ndërhyri Marku plot kompetencë.

Nuk e kuptova mirë çfarë donte të thoshte dhe e pyeta përsëri.

– Rrapini, sharra e madhe, kur futesh brenda. Dhuratë e Stalinit. “Si rrap qëndron në mes…”, si ajo poema, – qeshte Marku.

Marku, emrin Stalin e theksonte me forcë. Kishte admirim për të. E parafytyronte trim, të fortë, të pamposhtur. Identifikonte veten. Siç dukej, i burgosuri politik që e kishte “prishur”, nuk i kishte treguar që heroi Stalin, në moshën e Markut, kishte qenë kriminel ordiner e grabitës bankash, me pseudonimin “Koba”.

Java e dytë filloi siç më kishte paralajmëruar Mondi, brenda në repartin e sharrave. U njoha me punëtorët e turnit. Vendi i punës ishte ku sistemoheshin dërrasat për t’u transportuar jashtë godinës. Punë fizike e rëndë. Aty kishte edhe gra. Disa prej tyre punonin prej vitesh. Kishin fëmijë për të ushqyer. Te sharra e mesit, ku shkurtoheshin dhe zdrukthoheshin dërrasat, punonte një vajzë e re, e bukur, gjimnaste, me flokë të verdhë, derdhur mbi supe, thurur gërshet kur ishte në punë. Sytë e saj ishin të kaltër si Gjiri i Pargës. Atje kishin jetuar të parët ndër shekuj. I ndoqën jashtë trojeve hordhitë e përtej Mesdheut, ato që e quajnë sot veten “Helenë”. E urtë, plot nur e magji, ruante trëndafili i Çamërisë nderin e saj. Babanë ia kishin dënuar një palë hordhi të tjera, që e quanin veten “bijtë e Stalinit”.

Në qendër, lart, ngjitur në tra, ishte ora elektrike e repartit; edhe ajo dhuratë e Stalinit. Atje mbi krye, si mjet torture, lëvizte ngadalë e turni s’mbaronte kurrë. Fillonim në gjashtë të mbrëmjes dhe e linim në dy pas mesnate. Sharrat gjigante punonin pa pushuar. Në anë, madhështor, çante trupat rrapini, krenaria e Gatrit, maja e shkencës. Mburrej zyra teknike. Prodhuar nga vëllezërit shkencëtarë, nën mësimet dritëdhënëse të Stalinit. Në të majtë të rrapinit, çanin trupat dy sharra më të vogla, defektoze, prodhuar më vonë.

– Me shfaqe të huaja, revizioniste, – thoshte Marku duke qeshur.

Ndërsa rrapini i lartë, i lyer në ngjyrë bari, seç kishte diçka si prej aristokrati.

E diela e dytë. U takuam në mesditë. Nën pishë, me të rejat nga puna. Parakrahët e Petritit dhe Namikut ishin skuqur si të prera me thikë në vendin ku mbështesnin dërrasat, kur i ngarkonin në vagon. Në fytyrë ishin tërhequr e nxirë nga dielli.

– Dukemi sikur kemi bërë plazh edhe ne, – tha Petriti me shpoti, – nuk do të ndjehemi keq kur të kthehemi në shkollë.

Namiku, i heshtur, thithte cigaren ngadalë, ndërsa sytë i treteshin larg, buzë Shkumbinit, te kombinati i drurit, ku prej vitesh punonin njerëzit e familjes.

Mesnatë. Tym tallashi në të katër anët; punohej pa maska. U dëgjua një klithmë, të thirrura; vrapuan ta tërhiqnin vajzën nga sharra, Marku i pari. Atje ku shkurtoheshin dërrasat. Pëllëmba e djathtë i rrinte varur. Nuk e pashë kur ndodhi, por kur po ia lidhnin me një copë këmishe. U afrova. I kishte rënë të fikët. E nxorën jashtë trëndafilin e Çamërisë.

Java e tretë. E hënë. S’po linin të futej turni i dytë brenda. Diçka lyenin me urgjencë te rrapini. Marku nuk duroi dot e çau me forcë. Po vonoheshin. Më në fund u hap dera. I pari doli kryeinxhinier Roseni; dukej i mërzitur. Kaloi pa folur. Pas tij operativi i ndërmarrjes; na pa ngultas. Doli dhe Marku, i pikëlluar. U afrua, lëvizte sytë përreth; i kishte mbetur zakon nga burgu kur donte të tregonte diçka me rëndësi.

– Dikush ka gërryer bojën. Rrapini është prodhuar në vitin 1911. Është i Carit. 

ZOTI CEKA

– Ka ardhur zoti Ceka! Më ndihmo të shërbejmë kafetë!

Gjyshi dhe një mik i tij i ngushtë ishin ulur në shkallën e dytë, në fundin e hajatit. Atje rrinte kur nuk donte që biseda të dëgjohej nga të tjerë. Do të thoshte bashkëbisedim me zarar. Ishin zhytur të dy në diçka që kishte ndodhur kohë më parë. Copa bisede arrinin deri tek unë në divitje. Dera ishte e hapur.

– Edhe sot nuk e di ku më mbyllën një muaj të tërë, – dëgjohej me vështirësi zëri i gjyshit. – Më morën në mesnatë. S’më linin të kryeja as nevojat personale…, – humbiste zëri.

– U tmerruan nga revolucioni antikomunist hungarez. I dogji populli në gropa gëlqereje të pashuar kriminelët komunistë, tradhtarët e vendit të vet… – arrinte një zë tjetër, si nga qielli.

Gjyshja ngjiti shkallët shpejt dhe më zgjati dy gota t’i mbushja me ujë. Emrin e zotit Ceka e kisha dëgjuar më parë nga gjyshi. Fliste me simpati dhe respekt të thellë për të. Ishin miq që herët. Familje të vjetra elbasanase. Miqësinë e kishin forcuar nga qëndrimi heroik ndaj pushtuesve të rinj, “Çlirimtarëve”. Në burgun e Elbasanit ishin torturuar barbarisht. Gjyshit i kërkonin paratë, që nuk i tregoi kurrë, edhe kur e rrahën me shufër hekuri në “Kënetën e Vdekjes”, në Maliq. Zotin Ceka e torturonin ngaqë kishte sjellë me vete kulturën gjermane – të ndriçonte kombin.

– Të jesh krenar që je nipi i Cenit, – më tha në mesin e viteve shtatëdhjetë Petrit Guranjaku. Banonte një kat sipër nesh, te ndërtesa në fundin e lagjes “Banesa”. – Ishim bashkë në të njëjtën brigadë pune të dënuarish në Maliq. Në barakë i kishim vendet e fjetjes ngjitur.

Petriti fliste me adhurim për mikun e tij të kohëve të vështira.

– Po ktheheshim nga kanali të rraskapitur e të lagur deri në brez, – filloi të më tregojë një ditë. – Na ndaluan pa hyrë në barakë. Cenin e thirri togeri. Mbante një shufër të trashë hekuri në dorë. “Nuk tregon ti? Të bëj unë të tregosh si Çeço”. E goditi në bark me tërë forcën. Cenit i shpërtheu gjak me copëza mëlçie nga goja. U rrëzua në tokë i palosur. Togeri e goditi përsëri, këtë radhë pas koke. Mbeti aty pa lëvizur. E mora në krahë.

Petrit Guranjaku ishte nga të paktët trima në qytet që ia përplaste në fytyrë të vërtetat pushtuesve të rinj, “Çlirimtarëve”. Kishte bërë shumë vite burg. E kishin kapur sapo ishte kthyer nga Kosova, ku kishte shërbyer gjatë viteve të lirisë së plotë të kombit. Për Petritin do të flas në një shkrim tjetër më gjatë, sepse ishte një hero që la gjurmë në formimin tim.

Kafetë dhe gotat e ujit në tabaka i vendosëm në shkallë, mes të dyve.

– Është djali i vajzës, – tha gjyshi.

Zoti Ceka ma bëri me shenjë të ulesha pranë tij.

– Ulu! Zoti Ceka është njëri prej miqve më të mirë që kam.

Gjyshi ndezi cigaren.

– Ngjasoka nga ana juaj, – tha ai, me buzëqeshje fisniku. – Uroj të të ngjajë edhe në karakter!

I lashë të vazhdonin bisedën dhe zura përsëri vend te divitja me derë hapur. Po flisnin për një farë Thanas Caku. I kishte torturuar në burgun e Elbasanit. Pata rastin ta njoh edhe vetë “Likantropin – njeriun-ujk”.

Ishte ditë e nxehtë vere. Me Ilir Mitaren, shok i fëmijërisë, u futëm te klubi “1 Maji”, të merrnim diçka freskuese. Iliri ndryshoi mendje, mori konjak, unë një arançatë. Hyri “Likantropi”, me trup tashmë të kërrusur. Nëna natyrë po merrte hak. Ndaloi. Na vështroi me sy të picërruar. U afrua te tryeza.

– I kujt je ti? – pyeti Ilirin.

Ai i tregoi emrin e prindërve.

– Po ti?

– I Musa Xhepës.

– Çfarë ke futur brenda në arançatë?

Mori shishen, e ngriti lart dhe e pa me vëmendje. Ndërhyri bufetierja:

– Shoku Thanas, është vetëm arançatë!

“Likantropi” e vështroi me inat.

– Nuk i njeh ti këta. I njoh unë mirë. Ja, Mitarja e pi hapur! Ky e fsheh!

Doli jashtë, u ul te tryeza me pamje nga shtëpia që kishte grabitur. Kishte qenë e Qamil Çiftes, burrit të motrës së gjyshit tim. “Çlirimtarët”, kur kishin hedhur katundarinë në luftën civile, për t’i joshur, u kishin premtuar shtëpitë e pronarëve shekullorë. Por, sapo kishin zbritur nga malet, ku kishin ndenjur të fshehur, i kishin lënë me gisht në gojë; bile nuk u lanë të mbanin as pulat e veta. “Çlirimtari” kriminel e kishte grabitur për vete shtëpinë e Çiftes dhe tani ulej karshi saj dhe shijonte pronën e vjedhur. Pse, nuk po bëjnë të njëjtën gjë edhe sot? Janë po ata ujqër të veshur me lëkurë deleje. Një “Çlirimtare” tjetër, Katina Starja, kishte grabitur shtëpinë e gjyshit tim. Cili “pushtues” e kishte bërë këtë? Italianët kishin ndërtuar disa godina, që edhe sot zbukurojnë kryeqytetin tonë. Gjermanët, çfarë mund të thuash për ta? Miku ynë i përjetshëm, Amerika e madhe, me shumë përpjekje, ka mundur të bëjë vetëm gjysmën e tyre.

Në të njëjtën rrugë, pak më lart, ishte shtëpia e zotit Ceka. “Çlirimtarët” nuk ishin ngopur duke e burgosur me vite të tëra në burgun më të tmerrshëm të Gulagut, në Burrel. Edhe arkitekti i ferrit, Stalini, do ta kishte zili. “Burrel, ku hyn dhe nuk del”. Por, zotin Ceka e ndiqnin hap pas hapi ngado që shkonte. I godisnin me gurë shtëpinë, çatinë, i thyenin tjegullat, i prishnin derën… Intelektuali trim vuri mbi pjesën e dëmtuar kompensatë të shkruar: “Këtu banon zoti Salim Ceka”. U tërbuan “Çlirimtarët”. Njerëzia gëzohej. Kultura gjermane, shkrirë me cilësitë më të larta të shqiptarisë ndër shekuj, kishte krijuar heroin intelektual, antikomunistin, që frymëzonte rininë e qytetit në ditët më të errëta të historisë.

“Ishte trim me karakter të fortë”, tha shumë vite më vonë miku im, Uran Kostreci, bashkëvuajtës me të në Burrel.

28 Nëntori. Dita e Flamurit. Kaloi si çdo ditë e rëndomtë; “Çlirimtarët” ishin përpjekur ta anashkalonin. Por, intelektuali trim, përkthyesi i Shopenhaurit, zoti Ceka jo. Përgatitje të mëdha po bënin pushtuesit e rinj për të nesërmen, ditën e “Çlirimit”. Kështu e quanin ditën e pushtimit; kishte vendosur Neroni dhe emisarët jugosllavë për të. Në mbrëmje, me Hajro Çinin, mikun tim të vjetër, po bënim xhiron e zakonshme në trotuarin e bulevardit qendror. Preferonim të ecnim nën pemë, dukej sikur mbroheshim nga e keqja. Në krye të bulevardit, njerëzit filluan të ndahen në mes. I hapnin rrugën zotit Ceka, që festonte ditën kur Gjergj Kastrioti kishte ngritur flamurin e lirisë. Ishte veshur për festë, me pallto gup të zezë, rreth qafës shall të bardhë, që zbriste deri pranë brezit. Pantallonat e zeza stofi, me vijë hekuri, i flinin bukur mbi këpucët lustrafine, të zeza edhe ato. Të gjitha gjermane. Ecte krenar, me kokën lart e fytyrëqeshur. Intelektuali antikomunist trim, krenaria e qytetit të dijes, zoti Ceka festonte i vetëm.

29 nëntor. Zhurmë artificiale tërë ditën me daulle. Festonin pushtimin “Çlirimtarët”. Banderola gjaku mbulonin qytetin. Altoparlantët gjigantë grisnin qiellin gri, që duronte me dhimbje zërin thikë të Vaçe Zelës, e cila i këndonte plot patos krimit. Fjalime në foltoren qendrore, zemrën e qytetit. Sot ai mban emrin e gjermanit “Gensher”. Perëndia nuk harron. Mburreshin pushtuesit e rinj se kishin vrarë shqiptarë të mirë, që kishin luftuar për bashkimin e kombit. Kishin dorëzuar edhe mijëra djem të Dardanisë në duart e shkjejve për t’i mbytur në gjak.

Muzg. Bulevardi ndriçonte si asnjëherë tjetër. Mbushur plot. Bënin shfaqje me rrobat më të bukura që kishin. Dok i ardhur nga motra e re, Kina e Maos. “Hapi i Madh Përpara” e quante përbindëshi aziatik revolucionin e gjakut. Miliona kinezë kishin humbur jetën në Laogain e tij. I mbijetuari i ferrit komunist shqiptar, shkrimtari i madh, antikomunisti Visar Zhiti, kur vizitoi në Uashington muzeun “Laogai”, u trondit rëndë te qelia e një të burgosuri politik. 

– Kjo s’është qeli burgu… është varr, – tha Visari dhe lot dhimbjeje u krijuan në sytë e tij.

U ulëm nën pishë. S’na bënin këmbët për xhiron e pushtimit. Ishim aty pranë kryqëzimit, ku një ditë më parë ishte shfaqur zoti Ceka. Dhe ja, pikërisht në të njëjtin vend, filluan të hapen njerëzia përsëri. Në krye një burrë i gjatë, krenar, ecte me hap të ngadaltë. Xhupi që mbante veshur s’kuptohej se prej cilës copë ishte prerë. Qindra arna mbulonin atë rrobë të vjetër. Pantallonat ngjyrë dheu; dukej sikur balta e ferrit ishte copa prej së cilës ishin bërë. Të grisura në fund, linin zbuluar këmbët e futura në nallane të drunjta në formë këpucësh. I kishte gdhendur vetë me bishtin e mprehtë të lugës prej alumini. Atje, në ferr. Këmbëzbathur me kokën lart, ecte duke tërhequr këmbët. Zakon i mbetur nga koha kur kishin qenë të lidhura me pranga. Zoti Ceka, metafora e trimërisë, bënte thirrje për liri. 

Kur ora trokiti për të flakur “Çlirimtarët”, një Cekë tjetër, i prishur rrugës, pengoi popullin të shqyente prangat e tiranisë.