(STUDIMI MONOGRAFIK “ETNOS NË EPOS” NGA SHABAN SINANI)

*

NGA:  DOK. ROVENA VATA

“Etnos në epos” është një studim monografik i përgatitur me finesë dhe mjeshtëri të veçantë nga pena e artë e studiuesit dhe profesorit të talentuar Shaban Sinanit. Ky njeri që rrezaton vlera për aftësitë e tij akademike dhe cilësitë e virtytet larta njerëzore merr përsipër këtë studim për t’i ardhur në ndihmë mbarë botës akademike që ai vetë përfaqëson dhe gjithë audiencës,së studiuesve, të vjetër apo të rinj qofshin këta. Tashmë kemi në dorë një botim të shumëpritur ku autori ka punuar për një periudhë më shumë se 15 vjeçare, duke përfunduar rrugën e nisur nga Eqerem Çabej.

Ky studim jo rastësisht fillon më këtë fjali: “Trashëgimia kulturore gojore shqiptare pak nga pak po zë vendin e vet në programet e rendit parësor të UNESCO-s për pasuritë elitare të njerëzimit”.

Studiuesi Shaban Sinani këmbëngul që eposi shqiptar të promovohet në programet elitare të trashëgimisë folklorike shqiptare më të hershme, gjithashtu ai njihet dhe me emërtimet: eposi heroik legjendar, cikli i kreshnikëve, cikli verior, cikli i Mujit dhe i Halilit. Mbledhja, botimi dhe studimi i eposit të kreshnikëve nisi në fund të shekullit të 19-të dhe vijon ende. Përveç klerikëve françeskanë (Palaj-Kurti duhen veçuar), meritë themelore për zbulimin dhe studimin e eposit kanë albanologët M. Parry, A. Lord, M. Lambertz, S. Skëndi, A. Pipa. Rapsoditë e eposit të kreshnikëve janë këngë me pavarësi formale nga njëra-tjetra, por në përmbajtje ato i bashkon e njëjta mendësi, e njëjta epokë, e njëjta hapësirë, të njëjtat figura mitologjike e gjysmë-mitologjike. Rapsodia vetë e përmend rrallë fjalën kreshnik. Heronjtë e saj e quajnë veten trima ose agët e Jutbinës. Kreshnikë, heronj që mbrojnë kufijtë e trojeve të të parëve, janë quajtur nga mbledhësit dhe studiuesit. Në këngët epike legjendare ka zëra e jehona, prej shumë epokash parahistorike, prandaj ato vlerësohen si këngë me karakter shumështresor. Në to nuk ka heronj historikë, por heronj kulturorë. Eposi i kreshnikëve është shprehja më e hershme e vetidentifikimit etnik të parashqiptarëve dhe shqiptarëve. Në epos krijuesi dhe bartësi i rapsodisë dallojnë veten prej tjetrit si qenie etnike. Tjetri identifikohet edhe përmes etnonimit të vet: Shkjau, Osmani, Harambashi (bash arapi ose arapi pasha), Harapi i Zi, Jelini (heleni, greku), Ltinka e Bardhë (latini), Tali/Talja (italiani), Jevrenija, Qyste Jahudia (hebreu), Filipe Maxhari (hungari), ndërsa kreshnikët nuk e përmendin shprehimisht bashkësinë që i përkasin. Konflikti sundues në epos është ai me krajlitë dhe antagonistët e agëve të Jutbinës janë kreshnikët e krajlive. Kjo i ka shtyrë studiuesit të mendojnë se “koha e parë” e krijimit të eposit duhet të jetë pikërisht ajo e dyndjeve sllave në jug të Ballkanit në shekujt VI-VIII. Eposi i kreshnikëve ka ngjashmëri me shumicën e epopeve të popujve europianë dhe të botëve më të largëta. Njësoj si në epopenë antike shumere dhe në atë greke, heronjtë qendrorë janë dy. Muji zgjedh fuqinë, sikurse Akili, por heroi tjetër, Halili, shenjon më shumë kultin e bukurisë, jo të dijës si Odiseu. Zanat pajtore të fatit të kreshnikëve janë mite me një pikë të dobët, si Akili në antikitetin grek dhe Samsoni në eposin hebraik. Muji duhet të kalojë në prova të ngjashme rishtarie sikurse Rustemi në “Shah-Namenë” perse. Si në epopenë greko-bizantine, spanjolle dhe në atë franceze, ku rreziku qendror janë maurët, edhe në eposin e kreshnikëve “nji harap i zi ka dalë prej deti”. Në eposin e kreshnikëve nuk ka hapësirë dhe kohë të përcaktuar historike. Jutbina është një atdhe shpirtëror i rapsodëve. Këto argumente kalojnë në dobi të autorësisë vendëse. Dy tiparet themelore të figurave mitologjike në epos janë karakteri matriarkal dhe ktonik. Ndryshe prej epopeve antike, në ciklin e kreshnikëve nuk ka hyjni qiellore dhe nëntokësore. Sikurse Gilgameshi i shumerëve të moçëm, i cili është njeri në një të tretën dhe hyjni në dy të tretat, edhe kreshnikët e këngëve shqiptare janë pjesërisht njerëz tokësorë dhe pjesërisht rishtarë të një urdhri hyjnor, si marrës të fuqisë së zanave. Shihet se kjo ndërthurje e vetive tokësore me ato qiellore është e përgjithshme, botërore.

Fuqia e kreshnikëve buron prej zanave dhe nuk trashëgohet më tej se Omeri ose Omerat prej Mujit: nuk ka brez të tretë kreshnikësh. Kulti i malit, i bjeshkës, i lartësisë (vertikalitetit); përdorimi i kohës për të matur hapsirën dhe anasjelltas (nant ditë/ udhë); numrat simpatikë dhe sistemi njëzetdhjetor indoeuropian (vegisimal system) i numërimit (trezet, katërzet); tipi i mendimit poetik; janë shprehje e një hershmërie dhe vijueshmërie të gjatë.  Eposi i kreshnikëve është përmendorja më e rëndësishme e trashëgimisë gojore iliro-shqiptare që dëshmon mitologjinë e hershme të popullit shqiptar. Nëse gjuha dhe shumë shenja të identitetit shqiptar historikisht kalendarin e tyre e fillojnë nga shekulli i 7-të e këndej, mitologjia në eposin e kreshnikëve i ngjan një palimpsesti, në të cilin shfaqen shtresa universale indoeuropiane, mesdhetare, ilire, shqiptare, europiane, ballkanike, që dëshmojnë jo vetëm rrugën prehistorike dhe historike të popullit shqiptar, por edhe kalendarin e shfaqjes së mendësisë prehistorike-historike të zhvillimit të shkallëshkallshëm të mendimit njerëzor. Mitologjia shqiptare në eposin e kreshnikëve shfaq ngjashmëri arketipale me eposet më të mëdhenj të historisë botërore, si dyshja luftërare (e ngjashme me eposin e shumerëve- Gilgamesh; me eposin helenik: Akili dhe Odiseu); provat e rishtarisë dhe të zgjedhjes apo shugurimit (Herakliti në eposin antik grek, Rustemi në Shah Name); kulti i fuqisë fizike; heroi me pikë të dobët (Akili, Samsoni); burimi totemik i fuqisë (lopa Bermaja tek eposi pers, dhitë e kryehershme e bëjnë eposin shqiptar dëshmitar të një epoke paraindoeuropiane (eposi i hebrenjve nuk është epos i një populli të së njëjtës familje-hebrenjtë janë popull semit). Dy qytetërimet e mëdha të antikitetit fqinj kanë lënë gjurmë të forta mitologjike, duke u bërë dëshmitarë të hershmërisë absolute të eposit: janë afërsisht 40 motive të ngjashme me eposin homerik (M. Lambertz), është vërtetuar ngjashmëria e Zanës me Dianën latine, jo vetëm gjuhësisht, por edhe në atribute. Të gjitha këto e bëjnë eposin shqiptar dhe mitologjinë e tij një përmendore parashqiptare dhe parasllave, duke i dhënë një funksion përjashtimor në gjithë historinë e epeve të popujve paleoballkanas. Kulti i vertikalitetit, shenjtërimi i numrave simpatikë të lidhur me kalendarë parakristianë dhe kristianë (një, dy, tre, shtatë, nëntë, 12, 40 etj), gjithashtu është gjurma e kësaj kohe. në eposin tonë studiuesi ka gjetur edhe tipare europiane të cilat janë: kalorësia, letërkëmbimi, deri diku edhe kryqtaria, fryma e krishterë. Dashuritë e fuqishme dhe dëshirat për martesa endogame (konceptimi i lidhjes së gjakut si totalitet i bashkësisë): “T’tana çikat e jutbinës/ bash si motra qi po m’duken”. Eposin dhe heronjtë e tij nuk i nxë koha dhe historia. Papërcaktueshmëria kohore dhe historike e bën atë një prej eposeve më origjinalë në Ballkan, duke përfshirë eposet e sllavëve të jugut, koha e të cilëve është vulosur thotë autori që prej Betejës së Fushë-Kosovës (1389) e këndej dhe Digenis akritas të grekëve bizantin. Gjithashtu studiuesi Shaban Sinani shton faktin se mitet e eposit shqiptar të kreshnikëve janë kryesisht ktonikë (mite të tokës) dhe me burim matriarkatin (kreshnikët indentifikohen nga nëna dhe jo nga babai), gjë që i bën ata më të hershëm se krishterimi dhe të pakrahasueshëm me mitet e popujve ballkanas të mëpasëm. Karakteri ktonik është shprehje e një popullsie autoktonike. Karakteri matriarkal, gjithashtu, e lashtëson eposin shqiptar duke e afruar me antikitetin e hershëm.  Eposi heroik legjendar shqiptar e shpreh një vetëdije të tillë përmes të dhënash të tërthorta, duke e dalluar gjuhën, veshjen, sjelljen, traditën e heronjve kulturorë vendës si “të vetën” dhe më së shumti prej opozicionit me tjetrin. Informacioni më i rëndësishëm vetëdallues që jep rapsodia mund të shprehej në thjeshtligjërim: Unë jam si heroi vendës sepse nuk jam shkja, nuk jam jelin, nuk jam jevrej, nuk jam maxhar, nuk jam miskov, nuk jam harap dhe as harambash, nuk jam jahudi, nuk jam latin dhe as i Talit. Shkalla e përdallimit të tjetrit në epos është më e lartë se e vetvetes. Ngjashmëria si pasuri, ballkanizimi i dukurive dhe motiveve të epikës legjendare, prania e tjetrit si dëshmues hershmërie, janë gjithashtu me rol emancipues në mendësi e në metodologji. Gjithnjë e më shumë eposi i shqiptarëve shihet jo si një thesar i mbyllur në vetvete, jo si një produkt i pangjashëm me epope të tjera, por si një trashëgimi që e bashkon me këto trashëgimi lidhja gjenetike mes popujve, karakteri universal i mitologjisë, burimi historik i përbashkët ai afërt, fqinjësia apo prekja në kohë e hapësirë dhe pa dyshim ligjet e brendshme të vetë epopesë, që përcaktojnë tipologjinë e zhanrit. Vështrimi i epikës legjendare shqiptare si një palimpsest, ku epokat dhe kulturat kanë lënë gjurmën e vet, shtresë mbi shtresë, duke dëshmuar veten dhe të tjerët, ka qenë emancipues për dijen albanologjike dhe jo vetëm për epikologjinë. Një problem i diskutueshëm, shpesh i kaluar me indiferencë ose, më saktë, i pa kushtuar rëndësinë e merituar, është ai i raporteve të brendshme të kreshnikëve, veçanërisht ai i raportit midis kreshnikëve dhe disa heronjve të përafërt e njëherësh të dallueshëm prej tyre, si Gjergj Elez Alia. Nga kërkimet në terren për një kohë të gjatë, cikli i këngëve të Gjergj Elez Alisë ka mbetur i veçuar.

Mendimi se në epikën legjendare shqiptare ka vetëm një urdhër heronjsh, vetëm urdhri i vëllezërve Muji dhe Halili, kur gjithnjë e më e qartë po bëhet prej studimeve se një urdhër më vete shenjohet në heroin Gjergj Elez Alia, lidhet me faktin që shqiptarët i kanë provuar të dy rreziqet, nga deti e nga toka. Një çështje e debatuar në këtë studim është edhe ajo e karakterit të vargut, shpesh indentifikuar me dhjetërrokshin; edhe kjo më shumë e lidhur me debatet e përgjithshme për lidhjet, ngjashmëritë dhe pangjashmëritë metrike midis eposit shqiptar dhe eposit të sllavëve të jugut. Në bazë të tipologjisë së këngës epike referuar shkallës së mendësisë dhe të vetëdijes estetike; tipet të mendimit dhe përfytyrimit popullor, epika legjendare shqiptare do të rezultonte me këtë klasifikim: 1- Këngë me motive mitologjike, 2- Këngë me motive heroike parahistorike (pa shtresime të njehsueshme historike), 3- Këngë heroike me shtresime historike. Gjatë këtij studimi përmendet në jo pak raste edhe cikli i Gjergj Elez Alisë i cili përmban opozicionin biblik gjenotipik tokë-det, Leviatan-Behemont, i cili në prozën popullore shqiptare njihet dhe si motive i luftës së dragoit me kulçedrën. Epi i Gjergj Elez Alisë shenjon një kohë historike të shfaqjes së rrezikut që vjen nga deti. Rreth këtyre dy cikleve bashkohen shumë këngë të tjera epike, të cilat formojnë mjedisin e “notimit”, të dy cikleve/qerthujve në një epikë legjendare të vetme (pavarësisht se, bie fjala, heronjtë kulturorë të dy rendeve, Gjergj Elez Alia dhe Muji e Halili, dalin në epos edhe si rivalë dhe kundërshtarë në duel).

Ky studim merr përsipër edhe disa prej ligjërimeve më të vjetra të shqipes si: ligjërimi biblik-unigjillor, ligjërimi etnografik-prozodisë popullore dhe ligjërimit etnojuridik-traditës së ligjeve të pashkruara. Si një çështje e ndërlikuar del edhe e ashtuquajtura “institucioni i besës” të shqiptarët ku besa na del në këto shumësi kuptimesh: besa si paqe, besa si fe, besa si besim, besa si bekim, besa si kod etik, besa si nyje juridike, besa si shenjë dhe vetëdije fetare. Historikisht fjala “besë” dëshmohet e përdorur me një vlerë morale-juridike në “Statutet e Shkodrës”, që i përket periudhës paraosmane. Është një prej nocioneve që del më herët në kulturën e shkruar shqiptare. Në “Statutet e Shkodrës” në të vërtetë del në formë foljore, “bessare”, “besare”, dhe kjo përbën një nxitje për interesa shkencorë etnografikë e gjuhësorë. Në të gjitha rastet e përdorimit të nocionit të të besuarit, në “Statutet e Shkodrës’, ky nocion ka si kusht benë, betimin. Në fakt, “bessare”, në formën e vet më të hershme të shkruar, i përmban të gjitha këto nocione: be, betim, besë, besim. Janë të mundshme disa rrafshe krahasues për evoluimin historik të fjalës “besë”, e cila, sipas të gjitha gjasave, nuk është një fjalë e parme e shqipes, por një formim i periudhës së saj letrare.

Besa theksohet si kodi më i veçantë në botë dhe gjendet në “Kanunin e Lekë Dukagjinit”; dhe Europës së qytetëruar do t’i duhen edhe 600 vjet për të arritur vlerat e kanunit shqiptar. Një fakt që Pr. Sinani ka nënvizuar është edhe problemi i gjakmarrjes i cili jepet në Kanun, ku theksohet që është një shprehje e një rregullimi shumë të rreptë të jetës së shoqërisë qysh në të drejtën biblike, pastaj me të mirënjohurin “lex talionis”- “ligji i prerjes”, ose më saktë “ligji syrin për sy”, që ka zënë një vend qendror në të drejtën antike romake, pavarësisht se më vonë kultura njerëzore iu largua kësaj egërsie të kryehershme dhe mbijetojat e saj u ruajtën kryesisht në shoqërinë patriarkale, me veçime natyrore e politike. “Jetën për jetën, syrin për syrin, dhëmbin për dhëmbin, dorën për dorën, këmbën për këmbën, djegien për djegien, plagosjen për plagosjen”, këto janë sloganet e sanksionuara në Librin “Dalja”- “Eksodi” të Biblës.

Përmbledhtas mund të themi se nismat shkencore për vlerësimin e raporteve histori/epos kanë pasur për qëllim të paraqesin kushtëzimin relative të kësaj përmendoreje të fuqishme të artit të popullit me historinë e tij. Etnokultura dhe historia në këto studime shihen si pasuri kombëtare dhe raportet midis tyre dalin jashtë kuadrit të krahasimit të dijeve dhe disiplinave shkencore rreth tyre. Vëmendje e posaçme me të drejtë i kushtohet pavarësisë relative të traditës letrare gojore nga realiteti historik, që në rastin e eposit është më e madhe. Prehistoria dhe historia në folkloristikë ndahen në pikat ku lidhen e ndahen epika legjendare dhe ajo historike.