Nga Mira Meksi
Odiseja e përpjekjeve të përkthyeses Mira Meksi për ta takuar Marquez-in. “Ai qe nisur rrugës për nëTokio , ku së bashku me regjisorin e famshëm japonez, Kurosavën, do të punonte për xhirimin e Vjeshta e patriarkut, – thotë përkthyesja, të cilën Marquez e “pagëzoi” me emrin “lulja pirate”
Tarazona-në Aragon -Aragoni në Spanjë. Mjeshtre në luftëra e në traktate paqeje, luftëtare mijëvjeçare kundër kartagjenasve,romakëve dhe vizigotëve, e shkatërruar dhe e rindërtuar qindra herë, vendqëndrim i mbretërve katolikë, rezonancë e veçantë politike dhe intime për Isabelën dhe Fernandon, përzierje e kulturave kristiane, hebraike dhe islamike, me një katedrale së cilës iu deshën gjashtë shekuj për t’u ndërtuar, duke filluar nga ai XII, dhe ku ndeshen të gjitha stilet: romanik, gotik, arab, plateresk, barok; qyteti i alkimisë, i legjendave, i fantazmave, i manastirit të famshëm të Veruelës, ku punoi poeti i madh romantik i Spanjës, Bekeri; qyteti i Kryqit të Zi të Bekerit dhe i koridave-Tarazona, me një diell qindravjeçar të ngërthyer mbi krye, dhe me tringëllimën e përhershme të kambanave, mikpritëse si asnjë vis tjetër i Spanjës, mbante në gjirin e saj një “Babel” gjuhësh.
“Babeli” – “Shtëpia e Përkthyesit”, e vetmja në Spanjë, është krijuar para dy vjetësh me nismën e zotit Francisco Uriz, përkthyes, poet, dramaturg. Aty punova dy muaj, njoha përkthyes të tjerë, poetë, shkrimtarë, si dhe “aleatë” në adhurimin tim ndaj Gabriel Garcia Marquez-it Zoti Uriz ishte miku i tij, ashtu siç kishte qenë miku i ngushtë i Julio Cortazar-it dhe i Pablo Neruda-s. Odiseja e përpjekjeve të mia për ta takuar Marquez-in filloi një pasdite shtatori, kur në “El Pais” lexova njoftimin se Marquez-i ndodhej në Madrid. Ai qe nisur rrugës për në Tokio, ku së bashku me regjisorin e famshëm japonez, Kurosavën, do të punonte për xhirimin e “Vjeshta e patriarkut”. Gabo-ja (siç mora vesh që e thërrisnin miqtë e tij) e kishte marrë rrugën më nge dhe, si ata shkollarët që ndalen vitrinave përpara se të mbërrijnë në shkollë, po ecte: Havanë-Bogota-Madrid-Barcelonë-Paris-Moskë-Tokio.
Që të takoje Marquez-in në Barcelonë (për të: qyteti më i dashur i Spanjës), duhej të kaloje patjetër nga Carmen Balcels-i, agjentja e tij e plotfuqishme letrare, e cila qe vërtet një mur pothuaj i pakapërcyeshëm.
Shumë telefonatave-ndërhyrje, që zoti Uriz i bëri Carmen-it, me të cilat kërkonte një takim disaminutësh për përkthyesen shqiptare të “Dashuria në kohërat e kolerës” me Marquez-in –ajo iu përgjigj negativisht.
Më në fund, mëngjesin e tetëmbëdhjetë shtatorit, zemra e artë e Carmen-it u dorëzua çuditërisht, dhe mua m’u akordua takimi i shumëdëshiruar po atë pasdreke në Barcelonë, në Selinë e Agjencisë Letrare të Carmen Balcels-it, në Rrugën Diagonal.
Afër mesditës nisi udhëtimi im i çmendur drejt Barcelonës…
Kur Carmen Balcels-i më futi në sallon, duke më thënë se Gabo-ja qe duke folur në telefon me Kolumbinë, unë s’e kisha marrë akoma veten nga dalldia e shkëlqimit të Barcelonës.Dalldi Barcelone plus dalldi Marquez-i.Kushedi se ç’pamje të mpirë kisha, sepse ajo nxitoi të më pyeste në doja diçka për të pirë.“Ujë, – i thashë.– Bën shumë vapë.”Vapë bënte, vërtet, por, kur pashë Carmen-in të hynte përsëri në derë me kanën e ujit në dorë dhe me “El Gabo-n” në krah, ndjeva të më bëheshin duart akull.“El Gabo – Mira”, – prezantoi ajo, që, për çudi, m’u duk shumë i plakur, shtatshkurtër (megjithëse nuk qe i tillë) dhe joreal. Gabo-ja i Madh! E kisha parë në fotografi dy javë më parë në një artikull të botuar në “El Pais” shumë më të ri e më të shëndetshëm. Truke fotografish ose aberracione vizuale, mendova vetëtimthi, ndërsa hidhja këmbët drejt tij. Qëndruam të dy përballë disa çaste: ai buzagaz, unë fytyrëngrysur (ndoshta) përpara një mëdyshjeje vdekjeprurëse: ta përqafoja apo t’i jepja vetëm dorën? As njëra, as tjetra.Topitja me kriza disasekondëshe ishte sëmundja që më shoqëroi gjatë gjithë takimit. Ma dha ai dorën, duke thënë: “Esta jovencita, es mi traductora.” (Kjo çupëlina, është përkthyesja ime).E tha me aq ëmbëlsi dhe dashuri, saqë unë nuk u zemërova aspak që më quajti çupëlinë, por i shkova pas me ca idera supersticioni në kokë që të ulesha pranë tij. Vura re se kishte veshur po atë këmishë me të cilën pati shkuar në ceremoninë e çmimit Nobel, tetë vjet më parë. Nuk më gënjenin sytë, ishte po ajo këmishë e bardhë kolumbiane! Zura ta sodisja me kujdes, duke bërë krahasimet me tërë ato fotografi revistash e gazetash që kisha parë në “Shtëpinë e Përkthyesit”: sy të trishtuar (madje, dhe kur qeshte, mbeteshin po ashtu), dhëmbë përsosërisht të bardhë, flokë thinjoshë dhe stilografi i zi i gjithhershëm në xhepin e këmishës së bardhë, të cilin s’mund ta ndaja dot nga tiparet e Gabo-s. Mendimin tim duhet të ketë pasur edhe karikaturisti, i cili për të ilustruar një artikull mbi Marquez-in, kishte vizatuar stilografin e tij të zi në përmasa vigane dhe, të fshehur pas stilografit, portretin vocërrak të Gabo-s.
– Po ç’bën ti këtu në Spanjë, moj Mira Meksi? – më pyeti. (Emrin tim e kishte të shkruar në një pusullkë!)
– Përkthej në shqip garcie marquez -in, – iu përgjigja.
– Shumë mirë, – më tha. – Po ç’vepër të tij?
Atëherë nisa t’i tregoja se si në “Shtëpinë e Përkthyesit” në Tarazona, Paco Uriz-i më kishte dhënë një broshurkë me novelën e tij “Gjurmët e gjakut tënd mbi dëborë”.E lexova me një frymë novelën-perlë dhe nisa ta përktheja.E kisha mbaruar përpara disa ditësh. Gabos i pëlqeu shumë fjala “perlë” që përdora dhe më rrëfeu se si kishte pasur ndër mend të shkruante edhe shtatë novela të tjera, ku të rrëfente aventurat e latino-amerikanëve në Evropë, e t’i përmblidhte pastaj në një libër. (Prandaj edhe kjo novelë akoma s’qe botuar si libër dhe as ishte lejuar përkthimi i saj.)
– Por s’munda dot të shkruaj tjetër novelë. U harxhova i tëri në të, moj Mira. (Emrin tim e thoshte me shumë lehtësi, ndryshe nga spanjollët që, zakonisht, herën e parë e shqiptonin Mila). – Sytë e tij ishin fiksuar në një pikturë abstraksioniste në murin përballë, autorin e të cilës s’e mora dot vesh. Pastaj, duke zbritur nga qiejt e pikturës, u kujtua dhe më pyeti: – Po mirë, ti e ke përkthyer dhe tani ke ndër mend ta botosh “perlën” që s’është botuar asgjëkund?
– Po, – iu përgjigja unë e vendosur, pa e vrarë shumë mendjen se kjo cenonte të drejtat e autorit.
– Ashtu? – tha Gabo-ja, duke qeshur. – Po ti qenke një lule piratye!
E kështu, mes miqve të mi në Spanjë, më mbeti emri “Lulja pirate” ose “Lulja pirate e Gabo-s”.
Më pas biseda u fut në shkurret gjembaçe të përkthimit.Gabo-ja fliste si përkthyes i regjur, pyeste, jepte këshilla.Më pyeti, për shembull, për vështirësitë që kisha hasur në përkthimin e romanit të tij “Dashuria në kohërat e kolerës”.
– Po me fjalët që të duket se lexuesi nuk i kupton, si ia bën? – më tha.
– Kollaj fare! – iu përgjigja. – U ngjis nga një yllëz dhe ua shpjegoj kuptimin në fund të faqes.
Dukej se Gaboja këtë përgjigje kishte pritur, se s’më la ta mbaroja fjalën dhe thirri:
– Kollaj, kollaj, por kujdes me ato shpjegimet… A e di se si i ka shpjeguar los higuerones (pemë fiku e Amerikës Latine) te “Kronika e një vdekjeje të paralajmëruar” përkthyesi im italian? Dëgjo, unë që i vogël i kam pasur llahtari këto pemë, gjithmonë më janë dukur kobzeza dhe ëndrrat e frikshme më janë shpifur përherë me to.Te “Kronika” los higuerones mbajnë gjithë peshën e tmerrit. Mirëpo përkthyesi italian i ngjiti fjalës atë yllëzin tënd dhe i dha shpjegimin më të rëndomtë e më të shpëlarë të botës, duke ia hequr të gjithë ngjyrimin artistik: pemë fiku që rritet në Amerikën Latine, me dru të fortë, të bukur, që shërben për të bërë orendi dhe anije… Prandaj edhe jam kundër shpjegimeve.
Marquez-i ishte entuziast për krijimin e “Shtëpisë së Përkthyesit” në Tarazona, për bashkëpunimin midis përkthyesve dhe sidomos midis autorit dhe përkthyesit. Më pyeti kush e financonte. “Unë vetë, – më tregoi, – kam ngritur një shkollë kinematografike në Amerikën Latine, ku studiojnë dy mijë studentë, për tre vjet.” Pastaj më tregoi se merrej me skenarë televizivë, se e krahasonte veten me një makinë krijuese, që shkruante, madje, edhe në avion gjatë fluturimeve të gjata, për të mos iu fikur motori.
– Po tani ç’keni në dorë? – e pyeta.
– Tani po merrem me kujtime, – m’u përgjigj. – Por… – M’u afrua më pranë e më tha zëulët: – zakonisht tjetër them tjetër shkruaj.
Unë shihja me bisht të syrit orën që rendte si e çmendur, duke e lënë disa herë pas njëçerekorëshin takim me Gabo-n që më kishte premtuar Carmen-i fuqiplotë, dhe mbaja sytë me frikë nga dera se mos shfaqej ajo – dhe biseda jonë merrte fund.Por biseda vazhdoi gjatë e paturbulluar. Folëm e folëm përsëri, për të drejtat e autorit në botë, për politikë, për miqtë politikanë të El Gabo-s, për Amerikën Latine, për Kolumbinë, “vendin më të rrezikshëm të botës”, siç e quante Marquez-i, së cilës po i fironte gjaku nga droga…
Dhe takimi ynë i gjatë mori fund ashtu siç e pata parashikuar: me shfaqjen në derë të engjëllit – mbrojtës të El Gabo-s, që mbante në dorë “Gjenerali në labirintin e tij”, veprën e fundit të Marquez-it. Ai e mori librin dhe hoqi stilografin e zi nga xhepi i këmishës. Çoç do të ndodhte që stilografi i zi po ndërronte vend! Gaboja shfletoi disa faqe dhe zuri ta rrëshqiste stilografin mbi letër.Fytyra i ndriste nga një buzëqeshje fëmijërore.Zgjata kokën. Po vizatonte një lule tetëpetaleshe me bisht të gjatë, të gjatë, sa i hante fleta, dhe përbri: “Një lule pirate për Mirën. Gabriel, ’90.”
Kur u nisa për t’u kthyer sërish në Tarazona, Barcelona dukej si e mbytur në një dallgë të purpurt nga një muzg tejet i përflakur.
Pas mesnate, në Tarazona, u kujtova se nuk i kisha thënë El Gabo-s gjënë më kryesore: se e adhuroja atë si shkrimtar dhe veprën e tij. Atëherë nisa e i shkrova një kartolinë, ku, me dy fjalë, ia thashë të gjitha. (Tarazona 1991)
Gabriel Garcia Marquez
Qëndruam të dy përballë disa çaste: ai buzagaz, unë fytyrëngrysur (ndoshta) përpara një mëdyshjeje vdekjeprurëse: ta përqafoja apo t’i jepja vetëm dorën? As njëra, as tjetra.Topitja me kriza disasekondëshe ishte sëmundja që më shoqëroi gjatë gjithë takimit. Ma dha ai dorën, duke thënë: “Esta jovencita, es mi traductora.” (Kjo çupëlina, është përkthyesja ime)
19 Prill 2014
Markezi në shqip
Vjeshta e patriarkut
Histori e Miguel Litinit, ilegal në Kili
Kolonelit nuk ka kush t’i shkruajë
Kronikë e një vdekjeje të paralajmëruar
Gjethurinat
Një histori me paskuintë
Gjenerali në labirinthin e tij
Për dashurinë dhe demonë të tjerë
Historia e një rrëmbimi
Dymbëdhjetë tregime pelegrine
