Ne foto: Ardian- Christian Kycyku
Nuk është rastësi apo nga ata kërkimet e rëndomtë që bëjnë disa pseudogazetarë apo kritikë për të kapur ndonjë “peshk” dhe për ta injektuar e ndotur trurin e shumë lexuesve, por thjesht është drita metaforike që vjen nga një tunel i errët, ku skeletet vdekëtarë janë verbuar nga shkëlqimi i kësaj drite.
Është fjala për shkrimtarin Ardian-Christian Kyçyku (pseudonimi letrar i Ardian Kyçykut).
E meqënëse jam tek verbimi, a nuk ka ndodhur gjithmonë me të ikurit e detyruar nga qeverisjet fatale të vendit tonë të shumëvuajtur që pothuajse ose harrohen, ose bëjnë sikur i kujtojnë? E kjo e fundit është vdekja vetë, vrasja e ngadaltë, pa zë. Me të drejtë shkrimtari i mirënjohur dhe studiuesi serioz z. Novruz Xh. Shehu në një esse të shkruar enkas për krijimtarinë e Kyçykut thotë: “I dëgjuar shumë pak në vendin e tij të lindjes, i botuar pa kujdesin e duhur në komunitetin shqiptar, që ende s’po shkëputet plotësisht nga ankthi i miteve të komunizmit, me një kolanë të jashtëzakonshme veprash artistike në prozë (mbi 30 tituj shkruar e botuar në gjuhët shqip, përkatësisht rumanisht), Ardian Kyçyku meriton të nderohet si një kont i vërtetë i letrave”.
Ardian Kyçyku është Rektor i Universitetit Rumun të Shkencave dhe Arteve “Gheorghe Cristea” të Bukureshtit. Doktor i shkencave filologjike, doktorand në teologji pranë Universitetit Shtetëror të Bukureshtit dhe docent në shkencat humane dhe të komunikimit, anëtar i Bashkimit të Shkrimtarëve të Rumanisë, i Këshillit Kombëtar të Rektorëve, i Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë, i Académie Européenne des Arts dhe i Central European Academy of Science and Art. Është edhe President i European Academy of Performing Arts. (Kozeta Zylo)*
Kozeta Zylo: Zoti Kyçyku cila ka qënë fëmijëria juaj dhe sa ka ndikuar natyra e magjishme e vendlindjes suaj, Pogradecit, legjendat e qytetit në botën tuaj shpirtërore?
Ardian-Christian Kyçyku: Për çdo njeri, aq më tepër kur merret me letërsi, fëminia është, ose të paktën duhet të jetë e shenjtë. Ajo i ngjan burimit, ku uji mbetet përherë i kulluar, – ose bëhet edhe më i pastër, – sa më shumë humb shijen dhe kthjelltinë tek largohet (drejt moshash të tjera, të pashmangshme). Gjatë shkrimit të romanit “Viti kur u shpik mjellma” (i pari që shkrova drejtpërdrejt në rumanisht), m’u fanitën dy pamje të fëminisë: njëra si “shaka të cilën e bëjnë të tjerët, por të cilën me gjak e shlyen ti”, dhe e dyta: “krejt pjesa tjetër e jetës është një përdhosje e shumëfishtë e simboleve dhe e thelbeve të fëminisë”. Unë bëj pjesë ndër ata shkrimtarët me fëmini tejet të pasura e të lumtura. Ndoshta për këtë arsye, moshat e tjera brenda meje vijojnë t’i nënshtrohen fëminisë dhe jo fëminia të ‘robtohet’ për to. Pogradeci është shumë më i thellë nga sa duket dhe nga sa e bën letërsia, gjer edhe kur flitet për një Pogradec lasgushian apo kutelian. Fëminia e brendshme më shtyu që Pogradecin tim, atë “ku vdiset më bukur” dhe “ku jetohet edhe pasi ke mërguar”, ta zhvendos dalëngadalë në letra, në shqip e rumanisht, duke e shndrruar në njëfarë qendre rëndese të letërsisë, jo vetëm ballkanike. Ndërkaq, për veten time dhe për ata që do të pranohen më vonë në Pogradecin e përhershëm, e kam ‘shpëtuar’ qytetin në pamje, shënime, vizatime e të dhëna që shpresoj të jenë njëfarë fëminie e dytë edhe për artistët e lindur tjetërkund.
– Ju jetoni prej vitesh në Rumani dhe jeni një ndër personalitetet e kulturës shqiptare në Rumani. Sa i vështirë ka qënë integrimi atje dhe, ndërkohë, a mendoni se do të kishit arritur më shumë intelektualisht në Shqipëri?
Ardian-Christian Kyçyku: Falë librave që shkrova para dhe pas zhvendosjes në kulturën rumune, aq i përfoluri ‘integrim’, i cili është më fort një term që duhet të nënkuptojë mpirjen apo krejt ngurtësimin e dikujt, si puna e një ushtari në katrorët e kutisë së shahut, nuk bëri më pjesë në fjalorin tim të brendshëm. Dy kultura u njësuan natyrshëm dhe nisën të shprehen me libra në dy gjuhë, libra që ndryshojnë mesveti, duke pasur të përbashkët mendësinë dhe mënyrat si përftohet jeta, vdekja dhe kujtesa në këto treva. Përmes librave, unë jam gjithaq i pranishëm në Shqipëri, Rumani e gjetiu, madje shpesh më i pranishëm nga sa mund të mendohet, ndonëse nuk kam një jetë letrare klasike. Është pakashumë si në një dashuri: mund të mos jesh në ditën e dikujt, por të jesh në jetën e tij.
Diku ju shkruani se “mërgimi nuk është sëmundje, por as për t’u shëruar nuk shërohet ndonjëherë”. Nëse vendi ynë do të kishte liderë dhe qeveritarë që do ta ngrinin mirëqënien, me siguri që do kishte shumë herë më pak të arratisur nga Shqipëria. Cili është komenti juaj?
Ardian-Christian Kyçyku: Sëmundjen, në shprehjen e mësipërme, e shoh si përmasë të asaj dhuntie jashtëtokësore që njërin e ndalon të ikë, kurse tjetrin të rrijë. As qëndrimi, as ikja nuk duhen paragjykuar. Nga ky këndvështrim, sidomos kur bëhet fjalë për letërsinë, mirëqënia nuk më duket ndonjë mbarësi e madhe. Mirëqënia është çështje e stomakut dhe e krenarisë, jo e artit, ndonëse në këtë periudhë, kur shumë vetë e pandehin veten artistë, duket thelbësore. Sa u përket prijësave, nuk janë të gjithë njëlloj, por deri tani sjellja e tyre ndaj artistëve të pavarur duket sikur punon vetëm për shfarosje. Në parim, niveli i pushtetarëve është në përpjestim të drejtë me artin zyrtar të një vendi, jo me popullin që duhet të drejtojnë. I rëndomtë dhe i robëruar arti – vocrrakë e plot llafe, pra, me liri të shtirur, liderët. Më duket e kotë t’u kërkohet këtyre njerëzve dalja nga rrethi i tyre, se është si t’u kërkosh të dalin lëkurësh. Jo rrallë vargut të Emineskut “Në rrethin e tyre të ngushtë”, i duhet shtuar: “të cilin e pandehin botë…”
– Prej gati dy vjetësh jeni rektor i Universitetit Rumun të Shkencave dhe Arteve “Gheorghe Cristea” në Bukuresht. Mendoni se ka dallime thelbësore midis arsimit rumun dhe atij shqiptar?
Ardian-Christian Kyçyku: Dallime ka, por ia vlen të përmendim dhe madje të jemi mirënjohës që idealizmi dhe përkushtimi i jo pak profesorëve janë të ngjashëm.
– Sa vend zenë shkrimtarët shqiptarë në edukimin shkollor në Rumani?
Ardian-Christian Kyçyku: Hapësira juglindore e Evropës po kalon nëpër një periudhë të paktën të çuditshme: autorët që janë ende gjallë dhe kanë njëfarë pushteti politik a rrjet sahanlëpirjesh, rropaten dhe shpesh ia dalin mbanë të dynden në programe shkollore, ndonëse shumicën dërrmuese të librave të tyre as koha e as lexuesi nuk i ka bërë ende Vepra. Pó nga gjiri i tyre dalin më vonë sivëllezërit (binjakë në qënie e vlerë) që përhapin programet alternative, dhe e vërteta relativizohet aq sa e humb shijen edhe si gënjeshtër. Vite më parë, u bë mbarë të përfshija një kapitull të gjerë kushtuar letrave shqipe në lëndën universitare “Elemente të kulturës dhe të qytetërimit balkanik”. Tani e mbaj si grup ligjeratash për ata që duan ta njohin saktë, përtej murit prej llafesh e sintagmash varfëruese, kulturën në të cilën jemi lindur dhe e cila, në varësi të moralit dhe përkushtimit, cakton fatin e secilit prej nesh.
– Cili është qëndrimi i kritikës rumune ndaj krijimtarisë suaj?
Ardian-Christian Kyçyku: Një qëndrim, pas të cilit, nëse ke shkruar për famë e ledhatime sedre, mund edhe të mos shkruash, ose të mos botosh më.
– Si President i European Academy of Performing Arts, cilat janë lidhjet me Shqipërinë dhe sa e çmojnë shkrimtarët rumunë letërsinë dhe artin shqiptar?
Ardian-Christian Kyçyku: Kjo akademi është njëfarë zgjatimi i përvojës që pata si dekan në degën e arteve të spektaklit, në Fakultetin e Arteve dhe Shkencave. Vëmendja e Akademisë përqëndrohet kryesisht në pasurinë dhe kahet në të cilët zhvillohet arti i hapësirës danubiane, por edhe në ngjarjet ndërkulturore të popujve evropianë. Mes antarëve të saj, pas një procesi pranimi që duket i koklavitur, por që dëbon çdo nepotizëm e anësi, tashmë bëjnë pjesë edhe personalitete të mirëfillta (jo gjithmonë të njohura e të vlerësuara sa duhet) nga bota shqiptare, dhe që kanë vepra të padiskutueshme në muzikë, arte figurative, diplomaci kulturore, teatër, përkthim etj. Duhet rikujtuar se sot gati çdo qytezë a katund ka të paktën një ‘akademi’, e cila zakonisht vjen si ‘kryengritje’ ndaj akademive shtetërore, ndaj heshtjeve zyrtare, ose si reagim i disa krenarive të lënduara, për të mos thënë paranojave. Prandaj European Academy of Performing Arts vepron pa bujë dhe pa u ngutur, me qëllim që të ‘themelohet’ vite më vonë, pasi dëshmitë dhe veprimtaria shkencore të jenë të vërteta dhe të pakundërshtueshme.
– Në studimet, në revistat që drejtoni dhe në shkrimet tuaja letrare ju keni sjellë, në rumanisht e shqip, mjaft shkrimtarë disidentë, të persekutuar në kohën e monizmit. Sa është i njohur lexuesi i huaj me krijimtarinë e mirëfilltë të tyre dhe më konkretisht…?
Ardian-Christian Kyçyku: Disidenca është një term gjithnjë e më i brishtë, edhe si pasojë e dritës së dokumenteve që zbulohen heraherës, edhe si pasojë e territ të dokumenteve që sajohen me një ritëm disa herë më të shpejtë. Prandaj synimi im ishte dhe mbetet nxjerrja në pah e veprave që kanë qënë të ndaluara edhe para, edhe pas rënies de jure të diktaturës. Sidomos përmes Revistës Haemus, – të cilën im atë dhe unë e botojmë qysh nga 28 nëntori i 1998-ës, dhe arkivi i së cilës i ka kaluar tashmë pesë mijë faqet, – lexuesi i huaj, por edhe ai shqiptar, ka të dhëna të mjaftueshme për të gjykuar vetë dhe, sipas rastit, të japë ndihmesën e vet në çrobërimin e paprerë të letërsisë së mirëfilltë.
– Në panairin e sivjetëm të librit ndodhej dhe romani juaj “Sy”, një titull tepër intrigues. A mund të na thoni pse ia keni vënë titullin “Sy”? Duket sikur gjithë botën e keni sjellë në ninëzën e syrit të një shkrimtari dhe shpresoni se do të lexohet gjerë?
Ardian-Christian Kyçyku: Në panairin përkatës kanë qënë edhe librat “Engjëjt e tepërt”, “Kristali dhe hienat”, “Si u pushtua Çmendustani”, “Në vend të përjetësisë”, “Perla” dhe “Tregime të padukshme”. Këtë të fundit Buzuku e botoi pikërisht ato ditë. Sado e habitshme të duket, nuk është vështirë të gjesh pse u përmend aq shumë romani “Sy”, i cili, qysh nga viti 2004, ka pasur 4 botime. Përmendja e vetëm njërit prej fëmijëve, mbështjell e fundos në heshtje fëmijët e tjerë. M’u kujtua njëri nga panairet e Lajpcigut, ku isha i ftuar si përfaqësues i letrave shqipe dhe ku fotografinë time e kishin zëvendësuar hajdutçe me portretin e një shkrimtari të paftuar. Kur kaloja para stendës, i dërguari zyrtar i botuesve shqiptarë nuk e mbajti dot veten dhe i pyeti të tjerët, në sy tim: Po këtë kush e ka ftuar?! Kë?!” u habitën ata. Këtë që… mungon. Pa dashur të harxhoj kohë me hollësira, për romanin “Sy” po përsëris atë që u tha pas botimit të parë: “Duhet lexuar, se s’mund të rrëfehet”.
– Cilët janë disa nga dorëshkrimet tuaja që do t’ua sillni lexuesve së shpejti si libra të botuar?
Për shkaqe të shumta, librat e mi janë vazhdimisht në gjendjen e dorëshkrimeve – dhe ky është fat i rrallë për një shkrimtar, ndonëse jo pak vetë, (të cilët me humor i kam emërtuar kriptoqyqarë) ngulmojnë e madje punojnë me zell që edhe ‘dorëshkrimet’ e mia të zhduken fare nga qarkullimi. Ndërkaq vjedhin paturpësisht prej tyre, – duke nisur nga fjalët e reja, si demonkraci, outizëm, globanalizim etj; duke vijuar me skena e tema të tëra, shkulur nga Ata që rrijnë si drapëri (poeti që varroset vetë), nga Mortët, Lumenjtë e Saharasë, Home etj, e duke kulmuar me ese tejet vetjake, siç ndodhi para pak kohësh me artikullin kushtuar ikjes së të ndjerit Dhimitër Xhuvani, botuar në vitin 2009 dhe që u mor e iu ngjit vdekjes së një autori gati të panjohur… Ata i botojnë vjedhjet nën tituj të tjerë, sa më shpesh, sa më ngutshëm e sa më bujshëm, pastaj kuptojnë se vepra e tjetrit e shndërron çdo libërth tëndin, vjedhur prej saj, në rastësi, ose në krim kulturor, dhe jo vetëm përpëliten që e gjitha të rrënjosë bindjen se unë kam vjedhur prej tyre, por edhe mllefosen në vetvete, se si kam guxuar t’i vjedh në atë farë feje. Prandaj nuk e di cili nga dorëshkrimet e mi do të nxjerrë në pah bastisjet e këtij viti dhe do të pasurojë me humor e hidhërim artistik këtë marrëdhënie. Nga ana tjetër, duhet të më gëzojë fakti që shkrimet e mia, pavarësisht si e pse, lexohen. Apo jo?
Bukuresht, nëntor 2013
