Monograma
Nga: Armela Hysi
Poema romantiko-moderniste e Nobelistit Odiseas Elitis që zgjon shpirtrat
“Monograma” është një nga poemat që poeti grek, Nobelist (Letërsi-1979) Odisea Eliti (2.11.1911-18.3.1996) shkroi gjatë viteve 1969-71, gjatë qëndrimit të tij në kryeqytetin francezë, dhe po në vitin 1971 u botua për herë të parë, në Bruksel. Një poet i pjekur dhe me thellim në stilin dhe trajtën e vargut të tij, Eliti, tashmë rreth të gjashtëdhjetave, me një frymë më tepër romantiko-erotike, në këtë poemë, që ndërthuret me prurjet e tij moderniste dhe më pakë abstrakt në varg e në gjetje, gjë që nuk e kursen në mangësitë që lë aq meritshëm, për deshifrimi e qartë të subjektit, sjell një nga poezitë e tij më të njohura në botë. Kështu duke thurur një mit të ri të një dashurie të zjarrtë, të përjetshme, por të ndaluar, pa e përcaktuar konkretisht fatin e dy të dashuruarve, as përse dashuria e tyre qe e ndaluar dhe që s’mund e s’duhej të mësohej, poeti paraqet një himn për imazhet e dashurisë që jetoi dhe tani i nxjerr nga kujtesa, e një vajtim të thellë për të dashurën e tij, për dashurinë, që e ndjeu një herë me plotë pasion.
Titulli i poemës – Monograma – përcakton konkretisht një sigël, a një simbol (p.sh.: për vulat) ku krijohet një germë e vetme, – figurë – e përbërë me inicialet e një personi, emri, apo dy e më shumë personave, të paraqitur në një. Kjo ndoshta është dhe vetë prezantimi i parë i ndërthurjes së dy shpirtrave të dashuruar, në një figurë komplekse, por të vetme.
Do t’mbaj zi përherë – m’ dëgjon? – për ty,
fillikat, në Parajsë
me këtë epigram fillon poema Monograma, duke na vënë menjëherë në ngjyrimin e ligjërimit të një kënge vaji, me dy detaje që e bëjnë akoma më rrëqethëse: apostrofa që ka përzgjedhur, veta e dytë me të cilën drejtohet, që kthen monologun në një thirrje dialogu, siç ndodh shpesh në këngët e vajit edhe pse e shpreh qartë se s’mund të dëgjohet, si dhe një pyetje që kuptohet se nuk mund të marr përgjigje:– m’ dëgjon? por që e bënë kaq intime, si dhe fjala Parajsë që i jep një siguri të përjetshme dashurisë që shpreh.
Tjetërkund do t’i drejtojë tragat
E pëllëmbës, Fata, si ndërruesi i binarëve
Një çast Koha do të miratojë
Si mundet ndryshe, përderisa dashurohen njerëzit
Do të përshfaq qielli të përbrendshmet tona
Dhe do të godasë botën pafajësia
Me egërsinë e të zezës së vdekjes.
Fata (në greqisht Mira nga Μοίρα) është secila nga tri bijat e Zeusit dhe titanes Temida (Θέμιδα) të paraqitura edhe si bijat e Natës (në gre. Nihta nga Νύχτα) që paracaktonin fatin e njeriut, që në kohë të lashta sipas miteve përgjithësisht ballkanike, por dhe më gjerë europiane, vinte për të parathënë destinimin e jetës së një njeriu, kur sapo është lindur. Që me vargjet e epigramit poeti na ka bërë të ditur se është i vetmuar dhe se mban zi, pra fati i njerëzve, s’mund të ndryshojë, nëse është parathënë, por fjalët e hapjes s poemës vënë menjëherë besimin e tij, se me një dashuri të tillë, të vërtetë, Koha, që poeti në origjinal e shkruan me gërmë kapitale, – ashtu si dhe të Fatës, duke na tërhequr vëmendjen për përveçësinë e tyre, si fuqi madhore, absolute, – është ajo që do jap dhe ajo pëlqimin e saj, pra bashkë me Fatën, që siç punëtori i hekurudhës ndryshon disa pika kyçe dhe treni në ardhje kalon në një linjë tjetër shinash, ashtu edhe ky binom superfuqie do të ndryshojnë më në fund këtë fat të dashurisë së tyre që tek vijat e dorës, që parathonë fatin, kështu dhe në botë gjithçka do të ndryshojë, ngaqë dashuria e tyre qe e bukur dhe e pafajshme. Dhe të gjithë këtë siguri e kërkon ta justifikojë me lexuesin me një pyetje, (me shenjë pikësimi të reduktuar)Si mundet ndryshe?
II
Mbaj zi për diellin dhe mbaj zi për motet që vijnë
Pa ne dhe u këndoj të tjerave që kaluan
Në’ t’vërteta qofshin
E kishin lënë me fjalë kurmet dhe varkat që u ndeshën ëmbël
Kitarat që nën ujë u ndezo-shuan
Të gjitha “besomë”-ët dhe të gjitha “mos”-ët
Një herë në ajër, një herë melodisë
Dy kafshët e vogla, duart tona
Që qerthullonin të ngjiteshin fshehurazi njëra mbi tjetrën
Saksia vesëmbuluar në portat e hapura të oborrit
Dhe copa detet që vinin bashkë
Mbi mure gur’thatë, pas gardheve
Anemonën që u ul mbi dorën tënde
Dhe tre herë dridhej e purpurta tre ditë
mbi ujëvarat
Në’ këto janë të vërteta këndoj
Trau i drunjtë dhe të avëlmendës katrorin e endur
Në mur, Sirenën me flokë të lëshuar
Macen që na k’qyri mes territ
Fëmijë me temjan dhe me kryqin e kuq
Në orën që errësohet shkëmbinjve e paafrueshmja
Mbaj zi për rrobën që preka dhe më erdh’ bota.
Strofa e dytë e poemës ndjek të njëjtën frymë vaji të epigramit, duke shtuar dhe çaste të dashurisë që jetuan. Në një balancë të çuditshme dy antonimet e vajit dhe këngës, Eliti shpalos pikëllimin e thellë për humbjen, që me një përsëritje të fjalës mbaj zi na bënë të kuptojmë se bëhet fjalë se e dashura e tij – e asaj dashurie – ka vdekur; siç përshkruan me shumë ëndje kënge, një mori momentesh të tyre bashkë, intime dhe të gëzuara, (ai shkruan se trupat e tyre e dinin se duheshin, sikur e kishin lënë me fjalë të takoheshin, përshkruan lojën e duarve të tyre në prekje, pëshpërimat e tyre) që me një bukuri të veçantë e vë në dyshim: a është e vërtetë gjithë kjo lumturi e provuar, duke shtuar ndjenjën e dhimbjes, me këtë mënyrë.
III
Kështu kumtoj për ty dhe për mua
Sepse të dua dhe në dashuri unë di
Të hyjë si Hënë e Plotë
Nga gjithkund, për vocërraken këmbën tënde
mes shtrojash t’tejcakta
Të shpuploj petla jasemin – dhe jam i zoti
Dremitur, me frymën time të të udhëtojë
Mes shtigjesh që feksin dhe shpellash të fshehta detare
Pemë të hipnotizuara me merimanga që argjendarojnë
Në dashuri unë di të hyj si Hënë e Plotë nga gjithkund, pohon autori, në një varg madhështor dhe për të treguar fuqinë e kësaj dashurie përshkruan aromat që do të sjellë duke shkoqur lule aromatike dhe krijuar imazhe idilike të denja për sytë e dashurisë që provon. Pastaj ai tregon se si dhe me kë ka ndarë emocionet e tij për vashën e ëndrrave të veta dhe në vazhdim se si plotësojnë njëri-tjetrin këta dy shpirtra të dashuruar:
Kanë dëgjuar për ty dallgët
Se si përkëdhel, se si puth
Si pëshpëritshëm thua “çfarë” dhe “ë”-n
Rreth e rreth gushës gjirit të detit
Përherë ne të dy drita dhe hija
Përherë ti yllthi dhe përherë unë lundërtar i errët
Përherë ti limani e unë feneri djathtas
Moli i njomur dhe rrëzëllimi mbi rrema
Lartë tek shtëpia me pjergullat
Trëndafilat e lidhur, ujin që ftoh
Përherë ti statuja e gurtë dhe përherë unë hija q’madhohet
Kanata e bjerrë ti, era që e hap unë
Sepse të dua dhe të dua
Përherë ti monedha dhe unë adhurimi që e çmon:
Kaq nata, aq oshtima e erës
Kaq pikëza në ajër, aq qetësia
Përqark autoritar deti
Oda e qiellit me yje
Aq frymëmarrja jote e mekur
Tashmë që nuk kam gjë tjetër
Mes katër mureve, tavanit dhe dyshemesë
Të thërras nga ty dhe zëri im të më godasë
Të mbaj aromën tënde dhe të egërsohen gjindtë
Sepse të paprovuarën dhe të huajën ‘ardhur nga largë
Nuk e durojnë dot njerëzit e është herët, m’ dëgjon
Është herët akoma në këtë botë dashuria ime
Të flas për ty dhe për mua.
Tema e përshkrimit të momenteve bashkë, ruhet dhe zgjerohet gjatë gjithë pjesës së tretë, dhe lexuesi kupton sa të lidhur qenë dy të dashuruarit, dielli, hëna e plotë, qielli, rrëzëllimet e tyre mbi objekte, muret gurë-thatë, limani, shtëpizat, deti që hyn e del në varg na jep ndjenjën e stinës së verës, ashtu siç kupton nga përshkrimet vendndodhjen në një zonë të qetë, me banorë e shtëpi të thjeshta, të një shoqërie të mbyllur, ndaj dhe edhe pse nuk jep të dhëna të tjera, në rreshtat e fundi, autori bënë të qartë se nuk e lejojnë dashurinë e tyre. Gjë që do të krijojë harkun e duhur për të mbërritur në kreshenton, siç do ta quaja, e kësaj ideje në vazhdimin e poemës.
IV
Është herët akoma në këtë botë, m’dëgjon
Nuk janë zbutur përbindëshat, m’dëgjon
Gjaku im i humbur dhe maja, m’dëgjon
E thikës
Si dash duke rendur qiejve
Dhe t’yjeve bisqet dërrmon, m’dëgjon
Jam unë, m’dëgjon
Të dua, m’dëgjon
Të mbaj e të shpie dhe të vesh
Vellon e bardhë nusërore të Ofelisë, m’dëgjon
Ku po më lë, ku po shkon dhe kush, m’dëgjon
Të mbanë për dore, mbi gjithë përmbytjet
Lianat* e stërmëdha dhe llava vullkanesh
Do të vij dita, m’dëgjon
Të na mbulojnë, dhe të mijëra më pas vitet
Në të ndritshme gurëzime do të na shndërrojnë, m’dëgjon
Të shkëlqejë mbi ta pa-dhembshuria, m’dëgjon
E njerëzve
Dhe n’mijëra copa të na hedh
Nëpër ujëra një e nga një, m’dëgjon
Zajet e mi të hidhur numëroj, m’dëgjon
Dhe është koha një tempull i madh, m’dëgjon
Ku nganjëherë figurat
E Shenjtorëve
Nxjerrin lot të vërtetë, m’dëgjon
Kambanat po hapin së larti, m’dëgjon
Një hyrje të thellë të kaloj
Presin ëngjëjt me qirinj dhe psalme mortore
Kurrkund nuk shkoj, m’dëgjon
O asnjëri o të dy bashkë, m’dëgjon
Këtë lule të shtrëngatës dhe, m’dëgjon
Të dashurisë
Një herë e përgjithmonë e premë
Dhe s’mund të ndodh të lulëzojë ndryshe, m’dëgjon
Në tokë tjetër, në yll tjetër, m’dëgjon
Nuk ekziston dheu, nuk ekziston ajri
I njëjti që prekëm, m’dëgjon
Dhe asnjë kopshtar nuk gjet gëzim në kohë të tjera
Pas kaq dimri të gjatë dhe kaq erërash veriore, m’dëgjon
Të bulëzojë syth, veç ne të dy, m’dëgjon
Mes përmes detit
Veç si dëshirë e dashurisë, m’dëgjon
Lartësuam një ishull të tërë, m’dëgjon
Plotë shpella dhe kepe dhe gremina të gjelbëruara
‘Dëgjo, dëgjo
Kush u fletë ujrave dhe kush ligjëron – dëgjon?
Kush kërkon tjetrin dhe kush thërret – dëgjon?
Jam unë që thërras dhe unë që vajtoj, m’dëgjon
Të dashuroj, të dashuroj, m’dëgjon.
Pjesa e katërt e poemës, është dhe pjesa më e njohur dhe e përkthyer nga gjithë poema, madje në shumë raste përshtatet e trajtohet si poezi më vete, pasi është një kulm emocional rrënqethës që përcjell tek lexuesi një hov të madh ndjenjash që nuk mund të ikin më kurrë nga ai, pasi bëhen pjesë e tij e pandashme, brenda gjithë botës dhe eksperiencave të tij personale. Një vaj i gjallë dashurie, që bashkon humbjen fizike dhe ndarjen ku paralelizmi i të dashurës së tij me Ofelinë (personazhen tragjike të Shekspirit që vret veten e dashuruar me Hamletin, por e dëshpëruar prej ashpërsisë së karakterit të tij emblematik) na jep qartë se vasha s’është më në këtë botë dhe shumë e mundur ky i Ofelisë të ishte dhe fati i saj.
Në këtë pjesë vargu i Elitit që shpesh, edhe në këtë poezi thyhet në fjalën e fundit të togfjalëshit, ose pjesë të fjalisë, e përsërit këtë përvetshmëri thuajse në të gjitha vargjet duke i dhënë një bukuri kompakte, ai – dhe përgjithësisht kjo mënyrë e ndarjes-ndërtimit të vargut, mendoj se këtë qëllim kryesor rrëmih nga brenda ndjenjës dhe strukturës së fjalisë, për ta përballuar me lexuesin si një detaj prozaik të mirë-lëmuar duke i dhënë një vazhdimësi kuptimit të gjithë poezisë dhe duke mos e lënë lexuesin të “qetësohet” me disa vargje, por duke ruajtur tendosjen e tensionit në tërësinë e poezisë – arrin në këtë mënyrë konstruktive të kulmoj të qarën e tij dhe vajin e shfaqur në një dënesë të fuqishme me gulçe, dhe shprehjen-pyetje, që e ndoqëm ta mbështjellë poshtë krahut e ta marrë me vete poezia, që nga epigrami, të përsëritet pothuajse në të gjitha vargjet, plot shkrehje poetike dhe emocionale, shfajësim, dashuri, pikëllim, lëndesë: “m’dëgjon, m’dëgjon, dëgjon?
Sepse poeti nuk mund ta besojë fundin e dashurisë së tij dhe të të dashurës, i betohet se nuk shkon kund, nuk e lë vetëm, sepse lulen e gjallë të dashurisë me gjithë acarin dhe furtunat, vetëm ata të dy e lindën dhe asnjë kopshtar i vërtetë s’mundi ta bënte këtë. Ai e di se si për të gjithë, vdekja që përgjon jetën njerëzore do vinte një ditë dhe trupat e tyre të tretur do të bëheshin pjesë e kësaj toke.
Lianat (Tërësia e bimëve kacavjerrëse. Hardhitë etj.) dhe vullkanet do t’i ndryshojnë sipërfaqen tokës dhe të fosilizuar do të jenë trupat e gjallesave, të shndërruar në gur të çmuar, ku ai nxjerr mëllefin se padhembshuria, mospërfillja e shoqërisë do të pasqyrohet mbi to, siç pasqyrohet tani mos pranimi i dashurisë së tyre të pafajëshme. Elitis e mbyll këtë pjesë me thirrjen e dyfishuar Të dashuroj, të dashuroj,dhe padyshim sërish m’dëgjon, por që edhe pse e pyet, sërish nuk kemi shenjën e pikësimit përkatëse. Ai përzgjedh në të gjithë poezinë të vendos vetëm tre herë pika pyetëse, nga të cilat një herë në vargun e epigramit dhe dy herë në këtë pjesë, me gjithë refrenin pyetës që përsërit pothuajëse në çdo varg. Kjo edhe përforcon teorinë e sipërpërmendur për një densitet në gjithë leximin, si një pjesë e vetme, e pandashme, si rrjedhje e vazhdueshme e fjalëve, edhe për mendimin tim, tek në fund nuk vë më pikëpyetëse, por pikë, rrit pikëllimin, duke e përcjellë ashtu të dëshpëruar e të dërrmuar, të pashpresë atë thirrje.
V
Për ty kam folur kohëve të vjetra
Me mëndesha të urta dhe rebelë veteranë
Nga çfarë ta kesh atë trishtimi prej egërsire
Nuancën në fytyrën e ujit që dridhet
Dhe përse, thua, kishte të ngjarë që pranë teje të vija
Përderisa nuk dua dashuri, por dua erën
Por dua trokun e ngritur në këmbë strehë ç’mbuluar të detit
Dhe për ty askush nuk kishte dëgjuar
Për ty as diktami* as kërpudha
Visoreve të larta të Kretës asgjë
Për ty vetëm Zoti pranoi të më drejtoi dorën
Më këtej, më andej, duke u kujdesur rreth e për qark
Fytyrës së bregdetit dhe gjireve të tij, flokët
Kodrinës që valëzohen mëngjërazi
Trupi yt në pamjen e një pishe të vetmuar
Sy të krenarisë dhe të kthjelltësisë
Thellësi, brenda në shtëpinë me komonë e vjetër
Dantellat e verdha dhe drurin e qiparisit
I vetëm duke pritur ku do të shfaqesh më parë
Lartë në papafingo apo nga pas pllakave të avllisë
Me kalin e Shenjtit dhe vezën e Ngjalljes
Si një pikturë murale e shkallmuar
Madhështore aq sa desh vetë e vogla jetë
Të nxësh brenda qiriut shkëlqimin oshtues t’vullkanit
Që askush të mos ketë parë e dëgjuar
Kurrgjë mes të shkretave gërmadha të shtëpive
As dhe stërgjyshi i varrosur anës – anës së oborrit
Për ty as nënëlokja me gjithë barërat e saj
Për ty veç unë, ndoshta dhe muzika
Që dëbojë nga brenda vetes por kthehet më e fuqishme
Për ty gjoksin e paformuar të dymbëdhjetë viteve
Të kthyerin drejtë të ardhmes me kraterin e kuq
Për ty si gjilpërë e hidhur aroma
Që ndesh në trup dhe shpon kujtesën
Dhe ja dheu, ja pëllumbat, ja trualli ynë i lashtë.
Në strofën e pestë të poemës poeti zbret dhimbjen në një tjetër mendim filozofik. Ai sërish i kthehet lojës poetike se në është e vërtetë, apo jo, ç’ka jetuar; thotë se askush tjetër nuk ka dëgjuar për të dashurën e tij, ndërkohë që ajo vetë është enigmatike edhe për poetin, se si bëhej ta thërriste në fatin e saj, përderisa asnjëherë ai nuk kishte dashuruar, as kishte menduar diçka të tillë. Ai e përshkruan në mënyrë kaq madhështore vajzën se pasi përmend mëndeshat që mëkojnë foshnjat dhe rrisin shumë fëmijë në jetën e tyre, ndaj ashtu të urta dinë mjaftë për zanafillën e bukurisë njerëzore, por dhe shumë për natyrën e njerëzve, po kështu dhe me luftëtarë të vjetër që kanë hasur gjithçka në jetë, e me të gjithë këta do të pleqëron për veçantinë e saj; përkushton në tre nga vargjet më të bukura në përshkrimin e vashës, dhe asaj që jetuan, duke i veshur mahnitjen e afreskeve, të një madhështie brenda një jete të vogël. Ai përmend se pasioni i saj është si të nxësh në dritën e qiriut, shkëlqimin e mitik të vullkanit. Eliti këtu përdor për të përshkruar vullkanin dhe shkëlqimin e tij gjigant, një epitet që ka në thelb përshkrimin si diçka madhështore, por jo vizive, akustike (përshtatur në shqip me oshtimën) duke na bërë kështu të vëmë në lojën e imagjinatës të gjitha shqisat. Përshkrimi i dashurisë gjithashtu mbetet enigmatikë edhe për periudhën kohore, kur vetë poeti ndjehet se edhe ai flet për një jetë tjetër, në lëmin e një kohe të shkuar, moshe të tretur si fati, por jo krejt të harruar, sepse diku sëmbon dhe vijëzon nga fillimi kujtesën.
p.s*Diktam: Bimë mjekësore (Origanum Dictamnus).
VI
Kam parë shumë e toka në mendjen time ngjan m’e bukur
Më e bukur mes avujve të artë
Guri i mprehtë, më i bukur
Mavia e ngushticave detare dhe çatitë e dallgëve
Më të bukura rrezet që pa i shkelur kalon
E pamposhtur si Perëndesha e Samotrakës mbi malet
e detit
Kështu të kam parë, tek më mjafton
Të jetë shfajësuar e gjithë koha
Përgjatë ullukut që lë pas largimi yt
Si delfin përvojë-pakët të të ndjek
Dhe të luaj me të bardhën e të kaltrën i imi shpirt
Fitore, fitore kudo ku më kanë fituar
Përpara dashurisë dhe së bashku
Për mekanizmin që mat kohën dhe për akacien
Ti shko, shko dhe le të kem humbur unë
I vetëm, dhe le të jetë dielli që mban një fëmijë ferishte
I vetëm, dhe le të jem unë atdheu që mban zi
Le të jetë llafi që të dërgojë të të mbajë gjethe dafinash
I vetëm, rrugëtimi i fuqishëm i ajrit dhe i vetëm i rrumbullakëti
Guralec në pulitjen e qerpikëve të thellësisë së errët t’detit
Peshkatari që ngriti dhe e hodhi sërish pas nëpër kohëra
Parajsën!
Mund të themi se strofa e gjashtë është një pajtim poetit me kujtimet e tij. Ai mendon se brenda tij, në mendimet e tij, në gjithë aty ku ka reflektuar dashurin e tij, si atëherë, ç’do gjë në tokë është më e bukur. Fjala i vetëm përsëritur disa herë në vargjet e fundit, – menjëherë pas atyre që triumfator shpall se është fitimtar dhe ka fituar, akoma edhe aty ku duket i humbur, si për të thënë se një njeri që ka fatin të takojë dhe të dashurohet, me një dashuri të tillë, edhe pse mund ta ketë humbur, quhet si përfundim i fituar, përderisa ka provuar këtë madhështi, – jep dhe peshën e trishtimit dhe pengut që do mbetet përherë në zemrën e vet.
VII
Në Parajsë ia kam vënë shenjën një ishulli
Të pandryshueshme ti dhe një shtëpi pranë detit
Me një shtrat të madh dhe një të vogëlz portë
Kam sokëllitur në pafundësi një jehonë
Ku të vështrohem çdo mëngjes sapo zgjohem
Të të kqyr gjysmë duke kaluar në ujë
Dhe gjysmë duke të vajtuar brenda në Parajsë.
Strofa e shtatë dhe e mbylljes nuk ka shenja pikësimi të tjera përveç pikës së fundit dhe të vë në imazhin e një premtim. Është një epilog e gjithë ç’ka jetoi poeti me të dashurën e tij, e gjithë ç’ka pëjetoi lexuesi në këtë dashuri të përjetëshme dhe mbetet ashtu e pafundë.
Armela Hysi
Poema është e përkthyer nga origjinali
nga Armela Hysi
dhjetor 2017
