Ilir Muharremi

Shpirti sikur valëvitë vetën për ta kuptuar qenia. Si ta kap kur as ai nuk e di pikënisjen, thellësinë, bazën e mbi ndërtimit të qenies? Nuk dijë forcën për të asgjësuar qenien. Të dytë servilen. E bukur kjo i mban të dytë të jetësuar, për të vazhduar dhe lartësuar. Shpikëm art për të mos vdekur nga e vërteta. E vërteta kundërshton çdo pikënisje artistike. E vërteta i vërsulet kobshëm shpirtit. Shpirti në përjashtim me logjikën, por i shërben që logjika të ekzistojë. Shpirti u krijua para logjikës. Ai në fakt asnjëherë nuk u zotërua nga as kush, ishte zot dhe u fut fshehurazi pa kujtimin, dijen, logjiken, arsyen, për të zotëruar qenien. E dinte se qenia nuk do ekzistonte pa të. Qenia shurdhmemece pa shpirtin. Shpirti lakohej në të. Krijoj labirinte, rrethana, luftë për tu kuptuar me histori. As historia nuk arriti përgjigjen. Përgjigja është thellë tek shpirti. U identifikua si frymëmarrje, si diçka pa peshë që qëndron lëvizë në trup. Por, ku është në të vërtetë? Mundemi veç të supozojmë për të se logjika tashmë prinë mbi shpirtin. Si mos të prijë kur shpirti është më i vjetër. Lashtësinë e ruan në trup.

Kur i mbyllë sytë thellohem në të zezën, pangjyrën, kujtimin, atë që as vetë nuk e dijë, pse ta dijë kur më lehtëson Mjafton në këtë jetë të më lehtëson, trupin, qepallat, kokërdhokët, duart, këmbët, të gjitha që më mbajnë, zemrën, gjakun, muskujt. Shpirti lundron nëpër të gjitha nuk kërkon përgjigjen. Logjika përpiqet të ndahet nga shpirti. Ta identifikoj, shpirti unifikohet me të, mos të zbulohet.  Lakuriqësi e drejtë e ardhur nga diçka për t’i shërbyer jetës. Jeta e veshi lakuriqësinë e shpirtit. Jeta vazhdon mbi përshtatjen.

Shpirti dhemb kur dominon dhimbja, të gjithë i vërsulen. Oh, sa më dhemb thonë. Por, nuk dhemb ai sepse nuk erdh nga asnjë dhimbje. Trupi është dhimbje dhe logjika e jo shpirti. Ai është absolut.  Sëmundjet e rënda thonë psikologët vijnë nga shpirti, jo, nuk erdh me sëmundje, gjeti sëmundjen në trup, në larmi ngjyrore, larmi jete, karaktere të ndryshme, që në esencë kanë një shpirt të njëjtë, të lindjes dhe braktisjes, të dorëzuar dikund që as vete nuk e dinë, madje as unë, as ndonjë filozof që vetëm pohon mbi të, pa përvojë, pa fakte, vërsulet, dedikohet, sikur parandjenjë dhe përcoll të ardhmen.

Oh sa më dhemb kjo që nuk dijë se nga erdh. Nuk dijë asgjë për shpirtin, as që ka ndjenjë, fije nervore, ngjyrë, peshë. Asgjë.. Është si asgjë tek unë, i ndjekur nga logjika, i përjetësuar nga vetja, i shndërruar në shpirt duke plakë qenien, duke vdekur jetën. Lartësohet me këtë.

Shpirti qetësi absolute, liri e nxënies, shpërfaqjes, ngjizjes, vërsuljes, pushtimit. Në të gjitha organet e trupit futet, ushqen, i bënë të kuptimshme. Pa të nuk do të ketë kuptim jeta e as absurdi, as përgjigja, por as logjika. Hebrenjtë dhe të krishterët e etiketuan si të shenjtë diçka më të lartë. Fuqi hyjnore që mbush njerëzit, p.sh profetët. Njerëzit pa shpirt nuk do ishin  njerëz. As shpirti nuk do kishte kuptim pa profetët e njerëzit. Kontakti i bënë të unifikuar dhe të mëdhenj, absurd. Koncepti “Shpirti i Shenjtë” është rrymë kryesore veçanërisht në krishterim, me të cilin tregohet personi i tretë i Trinisë, bashkëpërbërës, bashkëveprues dhe i njëjtë me Atin dhe Birin, megjithëse Ai është Personi i Tretë i fundit që i zbulohet njerëzimit. Në pikëpamjet e krishtera Shpirti i Shenjtë nënkupton vetë Perëndinë, pra shpirtin e tij, një formë, ose një shfaqje të Perëndisë. Duhet ta ndjesh shpirtin sa më shumë më qëllim të jetosh sa më shumë në lirinë tënde. A duhet besuar atë që një figurë e krishteri si Jezusi bëhet përshkrues i shpirtit të shenjtë në formë ngushëllimi, apo fuqidhënës. Ky qengj i flijuar i cili dha shpirtin për njerëzit, kishte për qëllim ta shenjtëroj shpirtin, sikurse vetveten, të klithë gjuhëza enigmatike, dhe sa më shumë nuk kuptohen aq më të thella janë. Në këtë rast, nuk gjeti mbështetje mbi pikënisjen bazë të shpirtit, për ta argumentuar, e fuqizoj mbi misticizmin, duke i dhënë forcë të mbinatyrshme. Çdo figurë panteiste klithë të njëjtin mendim, të njëjtin pohim, shenjtëron shpirtin pa mrekulli bazë, pa u përkrahur nga shkenca. Shpirti nuk është i ndërgjegjshëm pa objektin, pa formën, nuk mund të ekzistojë. Hegeli e ndërgjegjëson gradualisht ndaj objektit që ka për kundër dhe subjektit të vet. Në radhë të parë ai ndërgjegjësohet përmes subjektit, intelektit, ndijimit, shqisave të pamurit, dëgjuarit, prekurit, të tëra këto nuk kanë ndonjë qasje kritike, mohuese, por vëzhgim pasiv pa identifikim të objektit. A nuk është e qartë se këtu mbi të gjitha ato që i vë në jetë, prapë mbetet enigmë, i pakuptuar, i veshur, apo lakuriqë për tu mbështjellë me logjikën e kërkuarit se ku peshon gjendja e tij. Asgjë konkrete mbi pikënisjen dhe vazhdimin, ndoshta vazhdimi ndodh pa u kuptuar rrënja definitive. Edhe filozofi Ksenofani pohoj të njëjtin subjekt duke kaluar nga një nivel në tjetrin nivel. Të njohë objektiva ndijimore, të ngjitet tek perceptimi, pastaj tek të kuptuarit, dhe njohja me metafenomenin. Qëllimin e vë tek te kuptuarit për shkak njohjes së fenomenit me metafenomenin. Mendja, gjithnjë kur nuk ndjen, argumenton përgjigjen e saktë, arrin në ekstazën e fenomenit, këtë e arsyeton si identifikim të paqartë me qëllim të kapjes së thellësisë, të cilën aspak nuk e argumenton. Asnjëherë subjekti nuk mund të njohë objektin pa njohur vetveten. Këtë të vetvete asnjëherë nuk e argumentuan. Dekarti e ndërgjegjëson shpirtin për ekzistencën. Mendimi i tij shkoi vetëm deri në këtë shkallë se: ndërgjegjësimi i shpirtit ekziston përderisa ai mendon. Përjetësinë e shpirtit pas jetës e hedh poshtë , duke vrarë çdo arsye,  përgjigje, dhe shpresë për të vazhduar në përjetësi. Por, si mund të mohohet dëshira e filozofit të vërtet i cili me plotë arsye gëzohet në momentin e vdekjes, dhe pse pas vdekjes ai shpreson të gëzojë më shumë të mira në botën tjetër. Ai ka dashur shumë vdekjen gjatë procesit të jetës, vjen momenti kur shpirti tradhton çdo gjymtyrë. Përse filozofi ankohet për diçka që ka ndjekur? Atëherë, më mirë të anashkaloj jetën me një shpirt të pa vërejtur pa njohur për të gjitha që ekzistojnë. Por, nuk do kishin kuptim sikur që prapë nuk kanë kuptim. Por, si mund ta pohoj që në vdekje shpirti lirohet nga trupi duke ekzistuar në vetvete me qëllim për tu çliruar. Ky burg i përkohshëm mbanë nën zinxhirë konfliktin e shpirtit me qenien, derisa vdekja rregullon problemin e të ekzistuarit. E vërteta do të jetë që shpirti ngritët vetëm mbi vetën sikurse qenia kur nuk ka asnjë ndjenjë trupore, dhe përpiqet për vetveten. Nuk dëgjon tinguj, dhimbje, kënaqësi.

Herakliti, vdekjen e shpirtrave e cilëson të bëhen ujë, kurse ujin të bëhet tokë. Sipas tij, nga toka bëhet uji, nga uji shpirti. Nëse shpirti është ujë, lartësimi ndodh me avullimin duke u bërë ajër. Kjo i kthehet përcaktimit të mendimit grek se shpirtin e gjejmë në organet e frymëmarrjes. Pasi shpirti shndërrohet në ajër, pastaj prapë në ujë, por vdekjen nuk e ka në ujë, por bashkimin me të. Vetëm se i vetë dorëzohet fillimit. Nga ajo që vetë krijohet shpirti, ka edhe vetë shkatërrimin. Herakliti materializon shpirtin nën përmasat logjike. Por, shpirti është një gjë tjetër, kapërcen të menduarit, ose ndodhet i shkapërderdhur brenda analizës mendore. Grimcat e tij janë gjithkund në trup. Njeriu formësimin e shpirtit përpiqet ta kuptoj në terma njerëzore. Andaj, gjithnjë do të qëndrojë në distancë e të kuptuarit për të. Ky filozof njeriun e përbënë nga tri elementet: Toka, uji dhe ajri. Toka e të krijuarit nga një forcë dhe përjetësisht e të kontrolluarit nga kjo forcë. Në momentin e formësimit, lindja e pavarësisë nga vetja triumfon. Nuk ka forcë që ta ndalë këtë është sikurse skulptori krijon skulpturën. Ky mendim antik përpiqet të rezultojë me shkencën, vetëm se pikënisja mungon. E vërteta vdes në supozim. Nga toka është krijuar mishi i njeriut, vetëm se tashmë më nuk është tokë. Kjo lindje e humbur, kjo poemë me plot hije përpiqet të largohet nga agresori tokë. Elementi i dytë është uji, nga i cili thuhet se është krijuar gjaku dhe i treti ajri-shpirti. I treti është krijuar nga i dyti, i dyti nga i pari. Nëse uji – ajri ngritin përpjetëzen te njeriu, atëherë nga toka lind ky njeri dhe përmirësohet. Tatepjetëza qëndron në atë ajër, ujë, tokë. Prapë, përjetësia e kthyeshme e Nietzsche-s e të ushqyerit me mbeturina e të lindurit me kthim të përjetshëm. Kjo pasqyre realiste me plot naivitet materialistë qëndron në jetën e njeriut. Pakuptimësia thellon logjikën dhe arrin absurdin, sepse buron nga këto mbeturina që u thanë më lartë. Si rruga përpjetë dhe ajo teposhtë janë e njëjta gjë. Kuptimin e shpirtit filozofi antik Herakliti ia merr mendimin lumit të njëjtë i cili nuk është i njëjtë, gjithnjë merr përmbajtje të re, kështu sipas tij, shpirti njerëzor përtërihet. Nxënësi i tij, Kratili e thelloji këtë shembull në mënyrë sofistike, arriti absurdin. Jo vetëm që nuk është e mundur dy herë të hyhet në një lumë të njëjtë, por nuk është e mundur as një herë, ngaqë çdo gjë ndryshohet. Ky ndryshim ndodh te njeriu dhe te lumi. Na mbetet të mos mendojmë për shpirtin. Por, mendimi për çdo çast kërkon heqjen e kësaj mjegulle të ndryshueshme. Shpirti sipas Heraklitit krahasohet me avullimin e gjakut në qarkullim, i cili vazhdimisht rrjedh. Valët e gjakut e ushqejnë mendjen, ky ushqim për çdo ndryshon. Mendja kërkon absoluten brenda ndryshueshmërisë. Aq shumë është e ndryshueshme saqë lind absoluten. Absolutja për shpirtin ushqehet me ndryshueshmërinë. Dikund Herklaiti pohon se krejt kalon dhe asgjë nuk mbetet. Një jetë nuk mund ta bësh dy herë, mund ta ripërsëritësh të njëjtën me qindra herë, dhe nëse e ndryshon, prapë e përsëritë me këtë ndryshim nëse e jeton brenda asaj të cilin e vepron. Shpirtin e ushqen gjaku i ri, ushqimi kalon kohë të njëjtë të ndryshueshme me shpirtin. Përcaktimi i kufirit është në pamundësi sepse përbëhet nga avullimet e reja. Atëherë, çdo kufij është i ri me ndryshueshmërinë e shpirtit. Ndryshueshmëria ndodh nga çasti i pikënisjes së avullimit, andaj ta rrokësh në konkretizim është e pamundshme, sepse çasti i njohjes ndryshon gjatë perceptuarit. Nëse krijohet nga ky avullim, ai vetëzhduket. Hiçi është më i madh se shpirti, por shpirti krijohet të pushoj në hiç. “Gëzimi i shpirtrave është që të bëhen të lagësht”, klith ky filozof. Duke gëzuar këtë ndryshim, ai pushon vetëmbledhet, furnizohet të bëhet aktiv. Ai synon drejtë kësaj. Masën e shpirtit dhe kufirin e gjejmë në thellësi të fshehur. Dukshmëria bëhet vetëm nëse materializohet.

Pikënisja e njeriut ndodh nga subjektiviteti i tij, kjo është një arsye jo shumë e thjeshtë filozofike. Ekzistencialistët kërkonin këtu një doktrinë mbi këtë të vërtetë, është e mirë të kapej këtu e vërteta, por jo të supozohej për këtë të vërtetë. Ata e etiketonin si të vërtetë pa fakte dhe vetëm me grumbuj teorish të bukura që predikojnë shpresë. Sipas tyre nuk ka të vërtetë më të madhe se “Mendoj pra jam’, por a mund të jetë këtu e vërteta absolute e cila duhet të ekzistojë e ndërgjegjes njerëzore që njeh vetveten? Njeriu asnjëherë nuk arrin vetveten vetëm mban përgjegjësinë për atë çfarë ja imponon ekzistenca. Përderisa ekziston dyshimi për atë çfarë njeriu percepton, atëherë si mund ta kap të vërtetën absolute? Njeriu nuk duhet ta kërkoj të vërtetën absolute fjala gjithnjë është te shpirti brenda i tij i cili ka rol më të madh se trupi sepse shpresojmë për përjetësinë e tij. A është kjo një fantazmë? Unë them jo. Derisa mendja arrin të kërkoj ndodhjen e tij, dikund ekziston. Ajo çfarë nuk ekziston, mendja nuk kërkon zanafillën e saj. Shpirti nuk është  vetëm kërkimi i një gjëje të mundshme, por të vërtetë sepse doktrinat që nuk mbështetën mbi një të vërtetë, shumë shpejt shkatërrohen në hiç. Këtu fare nuk kemi të bëjmë me këtë. “Për ta përcaktuar të mundshmen duhet që përpara ta zotërojmë të vërtetën” thotë Sartri. Këtu kërkimi për të vërtetën absolute tingëllon si konkretizim material i vlerës. Shpirti nuk mund të materializohet përmes logjikës ngaqë në momentin e shuarjes së logjikës forca e tij dominon. Është një konflikt kohor i të dominuarit.

Në antikitet shpirti i njeriut ka zanafillën nga shpirti botëror në të cilin gjendet realiteti i natyrës. Duke parë lartë shpirti njerëzor merr pjesë në arsyen universale, ndërsa duke parë poshtë lidhet, por nuk bëhet identik me trupin. Pse kërkon trupin? Për të mbijetuar në tokë dhe mund të zë vend në çdo trup, apo si qe e mundshme që i përshtatet komoditetit të këtij apo atij trupi. Në esencë çdo shpirti është i njëjtë me shpirt tjetër dhe mund të mbijetoj në çdo trup njerëzor. Në paraekzistencë,  në ekzistencë dhe pas saj, shpirti mbetet shpirt nga forca e vetvetes. Njeriu lidhet më shumë me trupin, rrethin dhe ndodhitë sesa me shpirtin. Kjo sepse forcën e tij të padukshme nuk e njeh, por e ndjen dhe e jeton, është e pranishme në çdo pjesë të trupit. Plotini sikurse Platoni ripohon doktrinën mbi paraekzistencën e shpirtit dhe bashkimi i shpirtit me trupin mbijeton, ai nuk zhduket por bashkohet përsëri me shpirtrat e tjerë në shpirtin botëror. Gjatë kohës sa ndodhet në trup ai siguron fuqinë e nacionalitetit, ndjeshmërisë dhe vitalitetit. Por, edhe mendja sado ta kërkonte nuk do ta gjente sepse ai ndodhet në tërë trupin. Përse duhet të besoj në shpirtin? Cila është ajo forcë që më shtyn ta pohoj? Një jo materie absurde nuk jep përgjigje, apo sipas Dostojevskit siç e citon Kamy është kështu: Ekzistenca është e rreme dhe ajo është e përjetshme. Pasi që është e rreme në këtë botë të mbyllur duhet t’i gëzohet jetës së amshueshme. Kjo e bënë njeriun më të lumtur.

Augustini në mesjetë njohjen shqisore e shpallë në nivel të ulët të njohjes. A ka të drejtë? Shqisat japin njëfarë njohje, por jo edhe siguri. A mos kemi të bëjmë me ndryshimin e organeve shqisore  dhe objekteve dhe çdo ndryshim sjellë pasiguri. Po i kthehemi njeriut që është bashkim i frymës dhe trupit. Augustini supozoi se trupi është burg i shpirtit. Në këtë burg arrin njohjen dhe jo nga rikujtimi siç mendonte Platoni. Është një akt i shpirtit me ndihmën e trupit. “Kur ne shikojmë një objekt, shpirti, nxjerr nga thelbi i vet një përfytyrim të objektit” saktëson Augustini. Sipas tij, objekti nuk mund të bëjë një përshtypje fizike në mendje, ashtu si unaza e gishtit që lë shenjën e vet në dyllë, ngaqë rrjedh nga shpirti e jo nga materia. Vetë mendja prodhon përfytyrimin. Nëse vështrojmë një objekt apo e ndijojmë, përveç perceptimit japim edhe gjykim për të. Augustini shkon edhe më tutje duke vlerësuar shqisat si mundësim i njohjes. “Kur shikoj shtatë djem dhe tre djem, unë e di se ata mund të mblidhen dhe të bëhen dhjetë djem”, shton ai. Ata janë të vdekshëm, por ky filozof nxjerrë rezultatin numëror mendor dhjetë që domosdoshmërish është e vërtetë krahas me djemtë e vdekshëm. Këtu kemi një standard, jo vetëm shqisor, por një mendje e cila pranon njohjen nga një fushë tjetër e ndryshme nga ajo e perceptimit. Shembulli i dytë që krahason shpirtin me trupin është ai i një personi të bukur. “Ne vështrojmë një person dhe themi se ai është i bukur.” Kjo tregon se njeriu jo vetëm shikon personin me shqisa, por e krahason atë me standardin tek i cili mendja ka pranuar nga një fushë tjetër e ndryshme perceptimin e personit. Ndijimi angazhon trupin e njeriut ti ndijë disa sende. “Me sytë e ti fizikë, njeriu shikon sendet dhe me mendje ai kupton të vërtetat e përjetshme” thotë Augustini. Shkalla e ndryshueshmërisë intelektuale luhat sigurinë. Na del se ndijimi drejton njohjen përbrenda njeriut jo nga sendet jashtë tij. Lëvizja e parë ndodh nga brenda pastaj percepton nga jashtë. Po të mos ekzistonte pjesa e jashtme, e brendshmja nuk do kishte kuptim për të ndjerë diçka. Atëherë, si mund të jetë për Augustinin niveli më i lartë i njohjes Zoti? Ky lloj ndijimi që mendon ai që vë në lëvizje pjesët e tij me tendencë për të arritur njohjen që drejton mendja lart, pranohet sëpari nga e jashtmja që krijon pasiguri brenda ekzistencës, apo ekzistenca tradhton vetveten për një krijim të ri jashtë saj. Nëse ekzistenca fillon nga ndijimi, që në ditë të parë mohon Zotin. Kjo për të cilën flet Augustini ka bazën historike. Edhe ai vetë beson në absurdin, madje jepet i tëri pas tij. Jo se ndijimi drejton njohjen në një veprimtari fantazme që asnjëherë nuk zhvillohet brenda njeriut, dhe këtë nivel ndijimi ai e kërkon në të vërtetën e përgjithshme. “Vetë mendja është krijim dhe si e tillë është e kufizuar dhe e papërkryer” shton ai. Atëherë, përse mendja ngritë konceptin absolut për zotin, kur thellë tek ajo jeton papërsosmëria dhe pasiguria për një dogmë të tillë. Epikuri nuk i mohon zotat por i largon ata. A mund të ekzistojnë të vërtetat më të mëdha se mendja që mund t’i prodhojë? Platoni do të përgjigjej: Njohja është rikujtim. Nostalgjia për një jetë më parë të shpirtit rikujtohet kur futet në trup. Aristoteli pohon të kundërtën. Idetë universale të përjetshme janë nxjerr nga intelekti. Prova se ekziston shpirti, nuk na tregon pozitivisht se çfarë është shpirti. I tejkalon konceptet njerëzore dhe jeton brenda universit të njeriut. Është një rrjedhim i përjetshëm i pandryshueshëm, por jo i plotfuqishëm pa trupin. Pasi që logjika njerëzore mendon përjetësinë e shpirtit dhe vdekshmërinë e trupit, Kamy atomin e vendos si strehim të fundit ku qenia, e kthyer në elementet e saja të para, vazhdon pavdekshmërinë e shurdhër, sepse këtë pavdekshmëri ai e ndërlidh me imagjinatën religjioze të të revoltuarve: “E vetmja imagjinatë religjioze e të revoltuarve është Zoti i cili nuk shpërblen as nuk ndëshkon”, shton Kamy. Çdo gjë bëhet e shurdhër. Ai vendos Vignyn i cili mallkon heshtjen e hyjnisë, derisa Epikuri pajtohet me vdekjen, dhe heshtja e njeriut rrëfen më mirë për këtë të vërtetë sesa fjalët hyjnore.

Rilindja konsiderohej periudha e zbulimeve dhe  e emancipimeve, por mbeti prapë peng e mendimit klasik. Fjala është për Zotin dhe shpirtin, në radhë të parë për Zotin. Logjika njerëzore ecën drejt të panjohurës. Akuini mendonte se arsyeja natyrore na udhëheq drejt Zotit. Ky mendim nuk është i moderuar. Nocioni i rastësisë përpiqet të triumfoj. Ai mundohet ta ndaj njeriun prej fatit duke ja dorëzuar rastësisë. Prapë kjo dëshmon një fat dhe atë historik. A duhet ecur nëpër këtë linjë?  Lidhjet bazë të të gjitha sendeve e detyrojnë këtë filozof të kërkoj shkakun e parë. “Ai është Zoti”, këmbëngul Akuini pa fije dyshimi. A ka të drejtë? Duke u nisur nga fakti i ekzistencës së një sendi nuk duhet referuar ekzistencës së sendit tjetër. Edhe Zoti mund të jetë krijuar nga ndonjë send tjetër. Ockami konkludonte se ne nuk mund të njohim asgjë rreth Zotit, vetëm për një arsye të panjohur ne nuk mund ta zbulojmë atë, mendon ai. Ky mendim shterpë nuk krijon bazën e argumentit të shkakut të panjohur. Arsyeja dhe madhështia qëndron në forcën e panjohurisë. Arsyeja e kërkimit të Zotit gjithnjë do të mbetet brenda vlerësimeve njerëzore duke kërkuar ekzistimin e tij dhe bërjen. Për Dekartin, njohja e vetvetes ishte përpara njohjes së Zotit, njohja e vetes dhe e Zotit bashkë na udhëheqin për njohjen e botës së jashtme. E jashtmja kufizohet nga perceptimi i brendshëm dhe ngjashmëria këtu nuk mungon. Dekarti heq dyshimet, nxitë besimin se objektet e tjerë dhe Zoti ekzistojnë. Ai nuk kërkon asgjë më shumë sesa ekzistimin, dhe vetë Zoti bashkë me shpirtin në trup, qenësoren e shtrijnë në etjen e ekzistimit. Njeriu jeton me këtë dualizëm deri në vdekje. Spinoza pohonte se mendja është ideja e trupit, nuk mund të ketë ndonjë ndarje e mendjes dhe trupit. Edhe Zoti është ideja e njeriut nuk mund të jetohet me ndarje. Nëse e marrim në aspektin praktik, veprimet fizike janë mekanike, Dekarti besonte në sasinë e lëvizjes në trupin njerëzor që nuk mund të kishte origjinën në mendjen apo shpirtin. Sipas tij, shpirti ndryshon drejtimin e lëvizjes së elementeve dhe pjesëve të veçanta të trupit. Ai shton më tej se shpirti nuk i lëviz pjesët e ndryshme të trupit në formë direkte, por duke pasur vendin e tij të veçantë në tru. Këtu e ngritë në aspektin logjik. Truri kërkon vendndodhjen e tij dhe Dekarti nuk e gjen këtë. Trupi sipas tij është shpjegim mekanik dhe ruan ndikimin e shpirtit që vërehet nëpërmjet veprimit dhe vullnetit. Trupi udhëhiqte nga mendja, sepse shpirtin ky filozof e fsheh thellë në logjikë dhe lëviz nga forca mekanike e mirëfilltë. Këtë gjë ai e vështirëson kur trupi dhe mendja veprojnë njëra mbi tjetrën.  Nëse këto dy lëndë ai i ndan nga njëra tjetra, përse shpirti strehohet brenda në trup. Nuk munden njëra pa tjetrën, aq sa ekziston shpirti aq edhe trupi. “Si rrjedhim ti mund të ndiesh të ngrohtë edhe pa trupin” thoshte ai. Ai nuk mohon dualizmin e tij dhe pranon se natyra ja mësoi ndijimin e dhembjes, urinë, etjen….

Përveç se shpirti qëndron brenda trupit, ai është i lidhur ngushtë me të në mënyrë që bënë edhe të flasë, përzihet me trupin, pastaj të vdesë trupi pa të, të gjitha përzihen në arkivol. Këtë vrasje ja ngarkojmë Zotit. Përse Zoti vret njeriun? Asgjë nuk është e njeriut dhe asgjë nuk është nga ai. Përse atëherë shpirti kërkon lirinë nga trupi? Njeriu e ëndërron këtë brenda burgut të tij, andaj nuk mund t’i durojë kufijtë. “Si mund të ketë liri” pyet Lajbnici për të vazhduar “në një botë të krijuar prej Zotit”. Zoti skllavëron njeriun për lirinë e tij, por edhe Zoti është në shërbim të vetes dhe të një Zoti tjetër. Atëherë, përse krijojmë Zota kur ata vazhdojnë pafundësisht. “T’i harrojmë pra Zotat, të mos mendojmë kurrë për ta”, thotë Kamy. As mendimet ditore, ëndrrat nuk do ta shqetësojnë njeriun.

Më në fund arrita prapë te shpirti dhe ndjenja që kemi ndaj tij. Për këtë është thënë dhe stërthënë, është mirë të ruhemi nga patetika. Shpirti ndoshta jeton sikur askush të mos e njihte. Kjo ndodh për shkak se nuk ekziston përvoja e tij. Në kuptime të shumta, është eksperimentuar vetëm për të jetuarit. Mua më intereson më shumë të dijë idenë për shpirtin dhe lindjen e tij. “Të ekzistosh do të thotë të jesh i perceptuar”, thoshte Berkli. Diçka që nuk perceptohet nuk mund të ekzistojë. Fjala është pikërisht për shpirtin. Nëse shpirti ekziston vetëm gjatë perceptuarit, atëherë a ekziston edhe kur nuk perceptohet? Kuptimi kthjellohet në atë se ekzistojë. Por, nëse ekziston pa perceptim, atëherë si e vërteton ekzistimin? Shpirti ekziston si ide në mendje dhe asgjë jashtë nesh nuk vërteton ekzistimin. Ajo çfarë jeton brenda nesh ka edhe perceptimin. Nëse flasim për diçka që nuk mund ta njohim, ajo është asgjë. Nëse shpirti ekziston në mendjen tonë, duhet ta ketë edhe substancën e ekzistimit. Çfarë është një qershi? – pyeste Berkli. E butë, e kuqe, e rrumbullakët, e ëmbël dhe me aromë. Të gjitha këto janë krijuar në mendje, nëpërmjet shqisave. Butësia ndihet, ngjyra shihet, rrumbullakësia shikohet, ëmbëlsia shijohet dhe aroma nuhatet. Ekzistenca konsiston përmes perceptimit dhe sipas Berklit nuk ka realitet tjetër. Cilat cilësi të shpirtit i perceptojmë? Nëse një substancë nuk ekziston, arrin shkallën e ndijimit, sipas Berklit është mendimi apo shpirtrat ato që ekzistojnë. Përkundrazi, e vetmja ekzistencë që vetështerohet dhe mohohet është materia trupore dhe asnjëherë nuk do të ndjejë mungesën e saj. Shpirti i krahasuar me hiçin nuk mund ta ketë kundërshtimin dhe mohimin e ekzistimit. Kuptimi për të brenda mureve të ekzistencës nuk mund të ekzistojë dhe kjo është qartë. Nëse kapet kuptimi për të atëherë është në terma njerëzore. Nëse shpirti ekziston jashtë kuptimit tonë mohon teorinë e Berkit: “Të jesh, do të thotë të jesh i perceptuar”, por prapë ai miraton ekzistimin e mos perceptimit. Çka do të thotë kjo? Edhe nëse ekziston diçka jashtë nesh, renditet sipas rregullit të vetvetes. Ai dorëzon mendimin te Zoti. “Idetë e Zotit ishin ato që krijuan rregullin në natyrë, ato që ekzistojnë në mendjet e njerëzve, janë idetë e Zotit”. Njeriu këtu nuk ka të drejtë të skllavërohet për Zotin. Por, të jetë vetë Zot. Shpirti sipas tij, mishërohet nga Zoti dhe  ekzistimi i shpirtit nuk perceptohet nga ne. Shpirti ekziston në kontakt me trupin dhe askush nuk mund të më bind se kjo nuk është e vërtetë. Sikurse absurdi që lind me botën në kontakt të ngushtë me të. “Gjithsekush mund të  jetojë  në  mënyrë  të  përkryer vetëm me vetveten” shkruan Shopenhauer, duke theksuar mospërputhjet e karakterit të  individualitetit të  njeriut. Këtu shohim paqen e vërtetë  të  shpirtit dhe ky filozof ngritë  vetminë  e tij duke mos dhënë  asgjë për të  tjerët. Ky superioritet real shpirtëror nuk arrihet lehtë  sepse ndeshet me pjesën objektive të  jashtme e sipas Shopenhauer-it është  i rem. Aq sa është  i jashtëm, është  edhe i brendshëm. Përplasja e superioritetit të  jashtëm me të  vërtetën e brendshme, nxjerrë dobësinë  e tij. Të ndershëm jemi vetëm me vetveten. “Mes studimeve thelbësore të të rinjve duhet të përfshihet edhe mësimi i përballimit të vetmisë, i cili është burim i lumturisë dhe i paqes shpirtërore”, vazhdon ky filozof pa ju dridh dora. Varemi nga vetvetja, i mjaftojmë vetvetes dhe fuqia e shpirtit për ngritjen e vetvetes është e qartë. Por, sa më shumë ndjekim rrugën e shpirtit, aq më pak kemi nevojë për të tjerët. Shpirti është i vetëmjaftueshëm dhe çdo shpirt është i ngjashëm me shpirtin tjetër. Mendimi i këtij filozofi se shëndeti, ushqimi, gjumi, temperatura, koha dhe mjedisi kanë një ndikim të madh në gjendjen tonë shpirtërore, më bënë të mendoj se objektivja esencialisht është identike me shpirtëroren.

Njeriu nuk ndryshon, individualiteti i tij është i përcaktuar nga natyra, sado i keq, apo qesharakë është duhet pranuar si të pandryshueshëm. Këtë e ka në shpirt.  Nëse kërkojmë nga i keqi të sillet ndryshe, ne bëjmë padrejtësi. “Do ta nxisë tjetrin në luftë të përgjakshme”, thotë Shopenhauer. Dënimi ndaj qenies së tij e obligon të na luftoj si armik të përjetshëm. Ne i japim kusht të jetojë, me qëllim të ndryshoj, kusht i pamundur për shkak pandryshueshmërisë. Nëse kërkojnë të jetojnë në mesin e njerëzve, duhet t’i lëmë ashtu siç janë me individualitetin e tyre. “Jeto dhe lëri të jetojnë”, pëshpëritë ky filozof vetëkupitmin e ekzistencës dhe hapësirën e lirisë me harmoninë e të jetuarit. Ka të drejtë, por ta zgjidhim këtë problem nuk është aq lehtë. I lumtur është ai njëri që shmang takimin me njerëz të këtij lloji. T’i durojmë, atëherë bëhemi të pashpirt. Ata janë të detyruar të sillen kështu për shkak nevojës së rrënjosur thellë në ekzistencën e tyre. Takohen dy njerëz me karaktere të ndryshme. Bisedën që e zhvillon njëri, nuk i pëlqen tjetrit, duke nxitur zemërim. Për një moment bisedat përputhen dhe lind një harmoni e përsosur. Te shpirti jeton ngjashmëria dhe ndryshueshmëria. Thellësisht e para është e përkryer derisa e dyta varet nga objektivja e që në esencë është e njëjta gjë, vetëm se rivalizohet për shkak larmive të ndryshme. Nëse takohen dy zuzarë, ata do ta njohin njëri tjetrin. Do të bien dakord të kryejnë ndonjë hile. Në rastin e aktorit i cili përpiqet të njësohet me personazhe dukshëm shprehë ngjashmërinë shpirtërore me të tyre. Kur merr gotën, ndodh të veprojë si Hamleti kur ngre kupën. I bartë me vete dhe vetë kjo shprehë absolutizmin i cili jeton me ngjashmërinë.

Shpirti është tokësor dhe ç’është ai mendim të kuptohet që nuk i takon kësaj bote? Forca e tij vërehet në këtë botë, por edhe me tërë gjithësinë. Përse jeton nëse nuk i takon kësaj bote? Asgjë nuk përfundon këtu. Ose është luftë drejt hiçit dhe nëse shpirti është një hiç vazhdon brenda absolutizimit si hiç. Në momentin e identifikimit dhe supozimit për të nuk është hiç. Feja na shpie në jetën e pavdekshme të tij. A ka të drejtë?  Supozon pranimin e misterit të pafundësisë, pa ndonjë dyshim dhe hap portat e panjohurës dhe pavërtetësisë. Në këto rrethana edhe sikur të ekzistonte jeta e pavdekshme, njeriu do ta refuzonte atë. Do të pranonte mëshirën e pakushtëzuar, ndonëse vetë ai shtron kushtet e tij. Por, nëse është i vërtetë ekzistimi i tij, për njeriun mund të jetë vetëm i papranueshëm. Pse? Atë që e sheh dhe e ndjenë, më parë e sheh, vërteton ekzistimin dhe krijon besimin e njeriut. Në brendësi njeriu refuzon qiellin. Nëse refuzojmë qiellin përse jetojmë me atë që nuk i takon kësaj bote, ose ndoshta i takon kësaj bote e jo qiellit, prapë gjejmë vend në këtë botë. Të mos jesh asgjë, kjo klithmë e shpirtit të lodhur nga kërkimi i kuptimit dhe revolta vetjake, zbulon vetëvrasjen e shpirtit. Bretoni shpirtin nuk mund ta fikson as në këtë botë e as përtej saj. Ky është një shqetësim i pa pushim. Të klithim kundër vdekjes dhe zgjatjes së jetës në formë përqeshëse, është më mirë të mos ekzistojmë. Jetojmë ndërmjet padurimit dhe zemërimit të lënduar. Ne e dimë se ajo që vdes e humb kuptimin, dhe nëse luftojmë kundër vdekjes, kërkojmë kuptimin e jetës. Këtë kuptim e kërkojmë te shpirti i cili gjatë ekzistuarit zvarritë qenien, fuqia e tij rritet me ndarjen. Problem të cilin e shtron Ëilliam Xheimsit te mendimi dhe ekzistimi sepse mendimi përcakton ekzistimin. “Unë mendoj, prandaj ekzistoj” thotë ky filozof. Shpirti nuk mendon shtyhet drejt ligjeve absolute të qenies. Ai nxjerrë idenë e mendimit për ekzistimin sepse të harrosh gjatë të ekzistuarit është sikur të mos jetosh, apo të jetosh në një mjegull paditurie. Funksionimi i shpirtit nuk mund të vërtetohet në praktikë dhe mendohet se ai ekziston edhe pse nuk dihet qartë funksionimi i tij. Vërtetësia e shpirtit nuk varet nga shpirti, por nga ne. Platoni ka drejtë kur përkufizon mendjen tonë me dy kategori gjërash: të dukshmen dhe të kuptueshmen.

Vërtetimi dhe njohja për shpirtin. Kjo më intereson. Koncepti i shpirtit se a është i vërtetë apo fiktivë te njeriu?  Qentë duhet të ekzistojnë për të pasurit vetinë e të qenit besnikë. Kuajt mitologjikë, po të mos ekzistonin nuk do kishin pasur vetinë e të qenit fiktiv. E njëjta me shpirtin, po të mos ekzistonte nuk do ta mendonim. Asgjë që nuk ekziston nuk ka bazën e mendimit. Objektet fiktive ekzistojnë dhe kanë një mënyrë të qenies reale, e ndryshme nga ajo ekzistuese. Trupi krijon harmoni dhe kontakt mirëfilli me shpirtin. Përgjigjen e saktë të shpirtit e strehojmë në botën tjetër, kjo për shkak se ndjenja për të është më e madhe se mendimi. Ajo çfarë ndjehet jeton përjetësisht, ndërsa ajo që mendohet gjykohet nga vetë mendja me nënkuptime. “Asgjë është një emër që përdoret për të treguar diçka misterioze”, shprehet Hajdegeri. Ky mendim i tij abstrakt na dërgon në lirinë totale. Kjo nënkupton shkatërrimin e kufijve njerëzor. Mbretërimi njerëzorë qëndron në nivelin e instinktit. A ekziston vërtetë shpirti? Materia shtyhet drejt hiçit, ndërgjegjja ngacmohet nga shpirti. Nëpërmjet analizës nuk mund ta kuptojmë shpirtin, sepse analiza shtrembëron dhe mënjanon diçka të tij. Për të analizuar një trëndafil, njeriu heq çdo petal, ajo çfarë ne e njohim janë vetëm pjesët e veçanta. Materia është primare, kurse shpirti tok me ndërgjegjen janë sekondare. Truri mendon për shpirtin dhe nuk arrin të kap saktësinë e plotë e njohurisë mbi të, atëherë thotë: “shpirti është i vërtetë në vetvete”, pakapshmëria e tij do të ekzistojë. Shkenca tenton ta kuptojë me qëllim ta prodhojë vetë, të krijojë vetët kushtet e tij, për më tepër ta detyroj t’u shërbejë qëllimeve tona, atëherë në vetvete nuk është i pakapshmen. Shpirti nuk i përket ligjeve të mendjes. Nëse mendja arrin ta kuptoj brendësinë e tij, kjo është e mundshme vetëm nëpërmjet imagjinatës dhe kështu do ta zotëron absoluten.  Absolutja dhe pafundësia e tij shpesh merren si identike. Njerëzit gabojnë kur në bazë të vlerësimit të shpirtit përbrenda përpiqen të shqyrtojnë pasivitetin e tij, si ndonjë mburojë sipërfaqësore, në radhë të parë perceptimet i bëjnë nga bota e jashtme. Këto perceptime përpiqen të grupohen në objekte. Pastaj, mendja njerëzore percepton kujtesën, kjo kujtesë shkëputet thellë nga vetë njeriu dhe shtyhet drejt një periferie të ngjashmërisë me të. Qenia njerëzore fillon të ndërgjegjësohet për veprimet. Të analizuara nga brenda jashtë, arrijnë tendencën e përhumbjes në botën e jashtme. Por, nëse tërhiqemi në brendësi të shpirtit, nga ajo periferi në bazë dhe kërkojmë qëndrueshmërinë e shpirtit, gjejmë tjetër gjë. Njohja e brendshme e vazhdimësisë së vetvetes, përpiqet të konkretizohet nëpërmjet vetes sonë. Është e mundur vetëm në momente kur veprojmë si vetja jonë. Vetja bëhet e qartë nëpërmjet fakteve psikologjike. Intuita kalon në formë, ndijime, ndjenja, përfytyrime të reja të cilët studiohen veç e veç. Çdo ndjenjë qoftë ajo më e thjeshta përmban të kaluarën, të tashmen e qenies sonë. Nëse përpiqemi ta shkëputim këtë ndjenjë, ta abstraktojmë ta vejmë në analizë. Shkenca psikologjike për vërtetim përpiqet të veçoj këtë ndjenjë. Kemi të bëjmë me një shkëputje psikologjike, si një njësi të pavarur. Këtu e veçanta e personit nuk merret parasysh, e cila arrin mundësinë e shpërfaqjes vetëm në terma të njohur. Pastaj, njeriu përpiqet të izolojë, të muros tek personi këtë objekt studimi interesant. Këtu e kam fjalën për shpirtin.  Të krijuarit i një studimi të veçantë me qëllim të formësohet, bëhet objekt i gjallë, të skicohet identiteti i cili rrjedh nëpër gjitha damarët e ekzistencës. Bergson ka të drejtë kur përmend rastin e artistit i cili gjatë një vizite në Paris, për shembull, skicon kullën e Notrë Damit. Kulla është simotër e ndërtesës, qëndron në pandashmëri edhe me pjesët e tokës, rrethinave. Artisti fillon punën duke e shkëputur atë. Sikurse ndarja e shpirtit prej trupit duke skicuar identitetin, kjo është e pamundshme nëse i referohemi logjikës, e cila në brendësi ka të njëjtën tendencë të identifikimit të një mjegulle që lartësohet në suaza të panjohura. Artisti te Kulla e Notrë Damit përqendrohet tek e tëra, jo tek gurët, por të silueta e kullës. Zëvendësimi  i këtij organizmi të vërtetë, të brendshëm, përfaqësohet nga pjesa e jashtme skematike. “Skica e tij korrespondon me një këndvështrim të caktuar të objektit dhe me zgjedhjen e një mënyre të caktuar paraqitjeje”, vazhdon ky filozof. E njëjta tendencë për shkëputje ndodh edhe me shpirtin nga trupi, shpirti si një zorrë të jetë më shumë si skicë, me një fillim të sajuar, kërkon përfytyrim fillestar në mënyrë të veçantë me një kujdesie për skicim, pastaj ta vejmë në dukje. Nëse përpiqemi ta përfitojmë përmes analizës, prapë papajtueshmëria e formës së gjërave rrjedhëse takon shkretëtirën.