NDUE DEDAJ

(Sprovë letrare studimore)

 

Ku takohen dhe ku ndahen

“Kompleksi i Edipit” me Baladën e Rinjohjes

 

…Natën e martesës, kur shkuen me ra,  qielli u terratis, gjamë e bubullimë gjemuen, një shi i imët prej gjaku filloi me lag tokën…

 

 

Sfondi i tragjedisë antike

 

Teba e njohur ka filluar të brehet nga murtaja e zezë, çka ka shkaktuar një tronditje të pashoqe tek të gjithë tebanët. Mblidhen aty në oborrin e Pallatit Mbretëror njerëz të shumtë të gjunjëzuar duke u lutur para altarëve. Pamjen e bën më solemne prania e një prifti të Zeusit, i cili rri vazhdimisht në këmbë, dhe e korit prej 15 vetësh të Parisë së Tebës. Të gjithë janë në ankth dhe presin nga do të shfaqet rrezja e shpresës për shpëtimin e tyre. Dhe vjen mes tyre heroi teban, mbreti me emrin Edip. “Çdo gja po shuhet. Frytet e tokës në lulesë po thahen. Kopetë e gjedheve në kullotë po ngordhin. Foshnjat pa le vdesin në bark të nanave”. Prifti që i flet kështu Edipit dhe gjindjes së atyshme shpalos përmasat tragjike të zezonës që ende nuk dihet se për ç’shkak madhor po e fundos Tebën, aq sa vetëm “Hadi i zi po ngopet me kuje e gjamë.”

            Në atë “tërbim hyjnish”, “murtajë mizore” sytë e gjithkujt drejtohen nga Mbreti, Edipi, duke e kërkuar aty Shpëtimtarin. Por a është ai i mundshëm të jetë i tillë? Natyrshëm i drejtohet Orakullit të Delfit, i cili nuk vonon të përgjigjet: “Lipset patjetër të zbulohet një orë e më parë vrasësi i ish – Mbretit, Lajos, që të zhduket murtaja.” Kori mitik cilëson një treshe (Athinën e pavdekshme, Artemidën dalzotëse, Febin lartshigjetues) që ka fuqi të zbojë murtajën, çka duket se do t’i vijë në ndihmë Edipit, i cili i kërkon Korifeut që të gjithë Kadmejt ta mbështesin në përmbushjen e misionit që i buron nga “pushteti” e “froni.”

Një botë tipike antike: hyj, orakuj, mite, gjamë, të vramë, gjakës e gjaksorë (të dukshëm e po aq të padukshëm), si në Kanunin Shqiptar të Maleve, rrëpirave të tij. Edipi, edhe pse Mbret Fuqiplotë, krejt si një malësor i thjeshtë bën be sipas zakonit se për vrasësin e ish-Mbretit, nuk kishte dijeni “të fshihej në shtëpinë e tij.” I nxit ndërkaq tebanët që kurrësesi të “mos e lënë në harresë Vrasjen pa e shpague gjakun.” Me zell të veçantë i pari vihet në kërkim të vrasësit të Lajos, gjithnjë në emër të drejtësisë.

Pa e ditur se kjo sipërmarrje, sa fatlume për Tebën, aq fatale do të ishte për atë vetë,

pa e ditur se kobi ishte dhe më tronditës se dukej-ngaqë vrasësi kishte qenë i ndëshkuar nga fati i pashëmbullt të vriste t’Atin dhe të martohej me t’Amën,

pa e ditur se vrasësin që e kërkonte gjithkund e gjithëkah e kishte më pranë se çdo njeri tjetër mbi dhè, e kishte brenda vetes.

 

Sfondi i legjendës shqiptare-mirditase

 

Legjenda vjen pa një emër, siç kishin qenë të tilla në mitologjinë greke dhe legjendat për Edipin, gjersa ato të merreshin në dorë nga shkrimtarët. As koha e ngjizjes së saj nuk dihet, por mungesa e adresimeve (njerëz, katunde, krahina, male, tempuj) duket se dëshmon për tejlashtësinë e saj, dhe sidomos për natyrën përgjithësuese, pa u ndalur në faktin se ajo nuk është e vetme në përmbajtjen e saj. E mbledhur nga studiuesi i njohur i visareve të Mirditës Kol Shtjefni diku në Mirditën e viteve ’30, ajo është botuar në librin e këtij autori “Mirdita – doke e zakone” (1998), dhe këtu jo si legjendë më vete, por në pjesën ku trajtohen ritet që lidhen me lindjen e fëmijës. Legjeda është mbledhur në mënyrë spontane, si material folklorik dhe jo me pikësynimin si e tillë. Rrëfimtari i saj ka qenë i vonë, i ndikuar nga e folmja e kohës, ku nuk kanë shpëtuar dhe huazimet turke, si sahat etj. Të paktën ajo është e kohës së baladave të tjera shqiptare të Rinjohjes, Murimit etj.

…Një njeri, në një stan, mes bjeshkëve të larta të kredhura në vetmi të plotë, njëlloj Olimpi shqiptar pa Zota. Nuk kanë emër, por mund të jenë bjeshkët e Munellës, të Kaçinarit (Kuzhnenit), të Oroshit, të Selitës… Ka patur mjaft legjenda e gojëdhëna të spikatura që lidheshin me këto bjeshkë të epërme, ashtu si dhe me Malin e Velës apo Bjeshkët e Namuna qindra kilometra larg tyre. Njeriu i atij stani nuk është mbret, plak, kapidan i vendit, bile as bari. Ai është thjesht një mirditas i vorfën i moçëm që ka dalë në pyll të presë drurë për të bërë bulira uji për t’i shitur, që të fitojë bukën e gojës. “Katundi ku kishte shtëpinë ishte larg prej atij vendi rreth gjashtë sahat rrugë.”

            Ka megjithatë një përmasë dramatike të mirëfilltë, më tepër të mistertë. Natë, vetmi e plotë, një njeri si i ndryrë në një stan, jo rastësisht të largët. Rri pranë vatrës dhe pi duhan i menduar, i përhumbur, gati në kufijtë e përtejbotës. Edhe pse nuk ka shkelur kurrë në saraje mbretërish e nuk di nga punët e tyre, kjo nuk do të thotë se ai nuk mund të kishte një fat si të tyre, kur ishte fjala për dramë. Ani pse perreth tij nuk kishte teatër antik, Eskil, Homer, Sofokli, që atë që atij i kishte ngjarë në vetminë e maleve ta shihte pas disa kohësh në skenë. Atij do t’i duhej të ishte vetë dhe “heroi” dhe “shkrimtari” anonim i veprës së tij. Ai do ta shqiptonte ndodhinë e ajo do të shkonte gojë më gojë, kohë pas kohe, vend pas vendi.

…Teksa bluen me mendje të fshehtat e jetës, të cilat nuk ka mundun me i zbulue, befas ndjen një za gruaje që piskat tue thirrun shoqen e vet. Burri i asaj vetmie të madhe të atij pylli të largët (gjashtë orë prej shtëpisë së tij), i cili s’duhet të jetë as i ri as plak, mban vesh me ankth. Mendon për një çast se mos ajo grua është bareshë që ka humbun bagëtinë e ka dalë t’i ndjell nëpër natë. Nga maja e malit përkarshi i përgjigjet një zë tjetër gruaje, me piskamë ma të fortë e ma të thekshme, që bani me ushtue krejt bjeshka perreth:

“Tash i leu një djalë (përmend emrin e tij), si t’ia caktojmë nafakën?”

“Me vra Babën e me marr për grue Nanën!”

Kishin qenë dy zana a orë mali që kishin folur ashtu duke i parathënë fatin i zi, njëlloj si orakujt. Po endej filli mitik i tragjedisë së madhe të atij njeriu të ngujuar në atë vetmi bjeshkësh. Si një stuhi që nuk do të dinte të ndalej vetëm te ai si individ.

 

Përmbajtja e “Edipit Mbret”

 

Bash kur Edipi Mbret i vihet detyrës për të vënë në vend nderin e humbur të ish-Mbretit që kishte sunduar Tebën para tij, dmth të Mbretit Edip që i kishte rënë mbi kokë “mynxyra” (me gruan e të cilit tashmë “bante shtrat”), në skenë del një personazh i çuditshëm me emrin Tirezja. Ngaqë ky “rrok me mend gjithë sendet”, Edipi Mbret i lutet t’i zbulojë të vertetën e vrasjes së Lajos, duke shlyer kështu çdo njollë që shkaktoi ajo vrasje, e për më tepër, duke shpëtuar qytetin, nderin e fronit, pushtetit, përfshi dhe lavdinë e së shkuarës. Por Tirezja e kupton se “asht e tmerrshme” për njeriun të dijë ato gjëra  që s’ia lejojnë t’i dijë. Nisur nga deviza e tij “Më jep forcë e drejta”, ai guxon ta akuzojë hapur Edipin Mbret se ai është e keqja “që këtë tokë molepsi”, edhe pse do të kërcënohej egër. Tirezja nuk është profet mitik si Orakulli i Delfit që i nuhat gjërat, por një “profet i vërtetë” që i ka parë ndërgjegjet e trazuara e gjëmat dhe nuk mund t’i ndryjë në vetvete. Paralajmëron verbimin e Edipit (“tash sytë i ke të mprehtë, ma vonë me ta veç errësirë do të shohësh”), cek martesën me Jokastën që do ta qesë në “liman të kobshëm.” Edipi Mbret që nis të kuptojë diçka mallkon fatin që “të madh e bani”, ndërkohë qëTirezja i pamëshirshëm vijon të fshikullojë vrasësin:

nga pasanik fill lyparak do bahet

                                    e qorr me shkop do bredhë në dhe të huej;

                                    sheshit do të dalë se me t’ bijtë ai ishte

                                    vëlla babe, dhe bir e burrë me gruen

nga e cila u lind, bashkëshort martese

e vrasës i babës së vet.

Në pak vargje, me persosmëri artistike, është sintetizuar, një nga formulat unikale të kodit moral të njerëzimit, që në pamje të parë ngjan me një rebus anekdotik, sofistik, të paftillueshëm. Pikërisht mbi këtë hetohet aty në Pallatin Mbretëror të Tebës, njëherësh duke u bërë Gjyqi i Madh i vetë atij që kryeson Hetimin (Zbulimin), pa e ditur kurrësesi se vetë ai ishte protagonisti fatkeq i vargut të ndodhive tragjike. Eshtë shkelqimi i parë dhe gjyqi i fundit i Edipit Mbret, që nuk do të mund të ishte mbret i Tebës, siç kishte qenë paraardhësi i tij. Në betejën për të drejtën ndërhyn dhe Kreonti, kunati i tij, vëllai i Jokastes, i zemëruar dhe ai, duke e grishur të shkojë vetë në Delf për të mësuar të vërtetën. Nuk mund të rrijë mënjanë Jokasta, mbretëresha me dy kurorë mbretërore e martese radhazi; sjell “prova të qarta” para Edipit se Lajos orakulli i pati thënë se atë do ta vriste i Biri, “që bashkë me të do të lindja unë”- kurse Mbretin e vranë, siç qe hapur fjala, disa hajdutë të huaj në kryqëzimtriudhësh. Djalin, tri ditë pas lindjes, përmes shërbetorëve, ai (dhe ajo) e kishin flakur në një greminë mali, pasi Apoli nuk lejoi që ai Djalë të ishte nesër vrasësi i t’Et. Edipi pyet se ç’pamje e ç’moshë kishte patur Lajo, ajo i përgjigjet “diçka në ty shëmbëllente.”

            Në vetëdijen e Edipit Mbret gjërat fillojnë të përqasen e lidhen. Të ishte rëstësore profecia e orakullit për Lajon dhe profecia tjetër, ajo e atij  vetë? Ai dinte se kishte për babë Polibin e Korintit dhe për nënë Meropë Doriden, por në një gosti, njëherë, një i dehur, befas kishte thirrur DJALË I GJETUR. Djaloshi Edip që i kishin djegur ato fjalë shkon në Delf të gjejë ngushëllim e shpresë, por atje Febi i profetizon “punë të shëmtueta, të llahtarshme e të kobshme”: do të “bante shtrat” bashkë me nënën e tij, pjellë të zezë me të në dritë do të qiste, e, për më tepër, do të vriste babën që e kishte lindur! Ishte kjo arsyeja që ai kishte frikë të vente më te prindërit e tij në Korint dhe pse kishte mall. Ai do të vente atje vetëm kur Polibi dhe Meropa të kishin vdekur, kur nuk do ta kishte më të mundur të bënte mëkate-të vriste të atin dhe të martohej me të emën. Ai i trembej më fort se vdekjes këtij kompleksi të përbindshëm, “kompleksit të Edipit”.

Pikërisht kur Ai nuk donte të besonte se Edipi i Polibit ishte bir i rremë i këtij dhe bir i vërtetë i Lajos, Korintasi sjell dëshminë më të rëndësishme të atij Gjyqi:

“Or ty Polibi as në farë as fis s’ të kishte”

                                    ………………………………………………………….

                                    “Nga duert e mia ai ty dhuratë të mori.”

I rrëfen si e kishte gjetur në pyjet e Qiteronit. Pastaj shpërthimi i Jokastës: “Kurrë mos e ditsh ti, o faqezi, kush je!” Mallkim nëne, gruaje a të dyja bashkë? A mallkim perëndie? Tashmë Edipi Mbret nuk ishte më bir i askujt: i Polibit e Meropës jo e jo, po as i Lajos e Jokastes – ishte vetëm Bir i Fatit. Gjithçka e vulos dëshmia e fundit e bariut plak, i cili kishte rrojtur gjatë për të vërtetuar se atij i qe besuar nga dy prindërit mbretërorë hedhja në greminë e birit të tyre, po atij nuk ia kishte bërë zemra ta treste foshnjën Edip…

Edipi Mbret, njeriu më rrezikzi në botë, dritën do ta shihte për herë të fundit. Ai i kishte kryer mëkatet e renda pa e ditur. Kori do ta përcillte kufomën e fatit të tij (si ndëshkim ai do të vazhdonte të rronte për të vuajtur, shpaguar) me fjalët klithëse:

… I njëjti prehër t’priti

                                    si Bir e Babë e Burrë.

Djali i Gjetur, biri tragjik i fatit, kishte zgjedhur si shpagim nxjerrjen e syve të vet, që të mos mund ta shihte më atë botë që i kishte sjellë fatin më të pashembullt mby fytyrë të dheut.

 

Përmbajtja e legjendës mirditase

 

…Me të zbardhur drita në maja, Burri merr udhën për në shtëpi. Gratë e fisit që kishin shkuar për t’i shërbyer së shoqes lehonë, i dalin përpara gjithë gaz për t’i marrë sihariq lindjen e djalit të vetëm që i kishte falë Zoti. Ato gati sa nuk vallëzojnë nga hareja. Por ky që e dinte kobin, se fëmija nuk kishte lindur për të mirën e tij, përkundrazi me fat të zi të parathënë, i përmbajtur, veti tipike e mirditasve, nuk shfaqi asnjë shenjë gëzimi. Gratë u çuditën dhe disi të fyera u larguan, pa e kuptuar shkakun e zymtësisë së atij burri. Në shtëpinë e tij nuk u tha asnjë fjalë urimi, në skaj të oborrit nuk u shti asnjë pushkë, siç ishte zakoni, që lajmëronte me të shtena “ardhjen e bardhë” në jetë të një djali, aq më tepër të një djali të vetëm, që do të çonte më tej pasardhësit e atij barku. Kur mbetën vetëm, Burri i thotë së shoqes:

“Grue, ky fëmijë nuk asht i hajrit. Kur të rritet Ky do t’më vrasë Mue! Prandaj ma mirë po e mbys unë qysh tani.”

            “Burrë, mos ke luejt mendsh? A e din se çka po thue!”

            “Jo, Grue, nuk më ka luejt mendja, po asht puna kështu…”

Dhe i rrëfeu fill e për pe të fshehtën e frikshme të një nate më parë, përcjellë përmes fjalëve të zanave apo orëve. Kur ajo dëgjoi se foshnja e saj do të kishte fatin jo vetëm të vriste t’Atin, por dhe të martohej me t’Amën (dmth me atë vetë) i shkuan të dridhura nëpër shtat. Djali që po i jepte gji iu ftoh mbi gjoks dhe i shëmbëlleu sakaq me një gjarpër… Vendimi u mor përnjëherë. Fëmijën e porsalindur e lidhen në djep në shpërgenj të rinj dhe e hodhën në një lumë që rridhte aty afër. Djepin e mori rrjedha e atij lumi dhe e shpiu shumë larg atij vendi. Diku në atë lumë merrte uji një vijë mulliri, ku bluante katundi i largët. “Valët e lumit i dhanë krah djepit kah vija e mullinit dhe ai bllokoi ujin. Mullisi doli me një shatë në krah për me pastrue grykën e lugut. Sa futi shatin n’uji, iu ngatrrue në rrathët e djepit. Tërhoqi shatin dhe nxori djepin sipër. Fëmija ishte gjallë. Me të shpejtë e mori djepin dhe e çoi në shtëpinë e tij…” I tha së shoqes ta ndërronte, ta afronte pranë zjarrit, mbase dhe të gjente në katund një grua për t’i dhënë gji, kurse vetë doli të kërkonte t’Amën e djalit, që sipas tij, duhej të ishte mbytur në uji në përpjekje për të kaluar lumin me djep në shpinë. Por askund nuk u gjet ajo, as e gjallë, as e vdekur. Mullisi dhe e shoqja nuk kishin fëmijë, ndaj e rritën vetë DJALIN E GJETUR si të ishte i tyre, me gjithë të mirat, si djalë mbreti, siç thuhej. Dhe ai Djalë vetëm ata të dy njihte për babë dhe nënë.

Legjenda vijon subjektin e saj. Kur Djali u rrit, u bë bari delesh. Kishte një tufë shumë të mirë. Shtegtonte me berre krahinë më krahinë për të gjetur kullosë të freskët e të bollshme. Ishte njëzet vjeç kur pa e ditur u gjend rastësisht në katundin (ku kishte lindur). Aty delet moren turr e hynë në një livadh të huaj ku dëmtuan barin, teksa bariu ishte harruar duke luajtur me një bari tjetër. I zoti i livadhit doli nga shtëpia me vrap, me një shkop në dorë, të nxirrte ato dele damçore nga livadhi. Prona për të ishte e shenjtë, e pacenueshme, ndaj ashtu i zemëruar në kulm, i karmoi delet duke u rënë më shkop ku të mundte. Kur Djali bari pa atë skenë të dhunshme mbi tufën e tij, që s’kishte guxuar t’i afrohej as ujku, i bërtiti me të ashpër të zotit të livadhit. Por tjetri iu përgjigj me të egër:

“Hidhu, hidhu këndej, se për qiell e për dhè, bri pa të thye me këtë shkop nuk po të la, e shpinën po ta baj ma të butë se barkun!”

Djali i marruar s’priti më, po nxori topaxhën (koburen) nga brezi dhe ia rrasi në gjoks atij Burri duke e lënë të vdekur, pa e ditur se ai mbi të cilin sapo kishte shtierë pa iu dridhur dora kishte qenë i ati..

“Kështu ai (Djalë) vrau Babën e vet.”

Ku ta dinte ai se fati i tij kishte qenë i parathënë nga zana e malit, njëlloj si fati i një mbreti helenik, Edipit, nëntë male përtej, të cilit gjithashtu fatin ia kishte parashkruar orakulli i Delfit, njëlloj zane e atyre viseve të largëta. Si zanat e orët, dhe orakujt vinin nga kohët pagane. Ende ai Djalë nuk dinte se i vrari prej tij, njëzet vjet më parë, për të shpëtuar veten, gruan, jetën, nderin e familjes e të mbarë dheut nga një mëkat i padëgjuar e i pashembullt, kishte kryer vetë një krim, po ashtu të padëgjuar e të pashëmbullt, me vetëdije të plotë kishte “vrarë” djalin e tij të vetëm të nesërmen e natës që kishte lindur, duke e flakur me gjithë djep në lumë… dmth kishte kishte hequr qafe si një djall pikërisht atë djalë që sapo kishte shtierë mbi të, kur ishte bërë njëzet vjeç; e nëse fati do të kishte qenë tjetër, ai Burrë tash duhej të ishte duke iu gëzuar dasmës së të Birit. Pleqtë e Maleve që shquheshin për gjyqësi përfekte, që kishin zgjidhur ngatërresa nga më të vështirat, nëse asokohe kishin ardhur në fuqi (pasi mund të jetë ende heret për ta), a do të mundnin në të vërtetë ta kapnin fillin e atij lëmshi aq të ngatërruar nga ajo profecia e zanave të malit, para të cilave ishin gjithmonë të pazot, si para një fuqie hyjnore.

 

Epilogu tragjik i Edipit Mbret

…Ka rënë më në fund sipari i gjyqit të madh, gjyqi i fatit (i një Biri të Fatit), gjyqi i rrallë i epokës homerike, ku mungon shkëlqimi i betejave. Kanë dëshmuar me hir e pa hir të gjithë, në emër të së vërtetës, dhe pse ajo do të trondiste fate njerëzore, por do të shpëtonte Pallatin, Tebën, lavdinë, botën. Edipi Mbret asnjëherë nuk u bë dot Mbreti Edip, si paraardhësi i tij. Edipi, Mbret?! Sikur kishte dyshim, cinizëm, në mos tallje në këtë shqiptim të tebanëve. Si ka mundësi? Të jetë bërë Mbreti ynë ai që vrau të atin e u martua me të ëmën. Mbret, Edipi?… Nuk është e mundur.

Edipi i ikën fatit të keq që e ndjek nga pas mizorisht si hija e vdekjes, po loja e rrezikshme e fatit është gjithnjë një hap para tij. Ai beson se e ka përjashtuar fatin, por fati, pa e kuptuar e ka vënë poshtë, e ka mundur, e ka groposur. Askush nuk mund ta shpëtojë më, as fëmijët e tij, monstrat më tragjike të kësaj bote. Edipi, tashmë “plaku i verbër i palëvizshëm” , i nëmuri i fatit, do ta presë vdekjen paqësisht, duke i ardhur rreth me përnderim mbarë populli, shpëtimin e të cilit do ta sigurojë shtatorja e tij.

 

Epilogu fatlum i Birit të legjendës

 

Me qenë se i Vrari nuk kishte djalë as kushërinj e nuk kishte kush t’ia merrte gjakun, Djali bari që e kishte vrarë sillej lirisht e pa frikë atyre anëve duke kullotur si më parë tufën e tij. E Shoqja e të vrarit kishte mbetur e vetme, e ve. Djali ia çon delet deri afër shtëpisë së saj, në megjat e arave. Ajo i thotë:

“More Djalë, pashë tokë e qiell, m’u hiq qafe me këto berre, se mjaft ta kam pa sherrin; më vrave burrin e më fike konakun, he ty Zoti të vraftë!”

            “Mos më nam, fisnike, e di dhe vetë se kam gabue, por rrezik paska qanë! Veç po të jap fjalën e burrave, se, për çdo nevojë që ke me pas, më thuej mue, se kam me t’u gjet dhe kam me të ndihmue, në punë bujqësie e ku të duesh ti, e do të mundohem me e pague (mund të lexohet dhe shpague) gjynafin (mund të lexohet krimin) që kam ba.”

            Gruaja e ve u prek prej fjalëve të djalit bari dhe atë ditë e mbrapa mes tyre filloi miqësia.

“Nuk shkoi shumë gjatë dhe ata vendosën të martoheshin bashkë”.

            “Natën e martesës kur shkuan me ra (me fjetë) qielli u terratis, gjamë e bubullime gjemuen, një shi i imët prej gjaku filloi me lag tokën. Një pëllumb i bardhë fluturimthi bjen në mes të dyve. Zot, çka asht kështu? Çfarë mrekullie ka ndodhë?”

Të trishtuar nga ndodhia e pazakontë, të dy kërcyen me të shpejtë prej shtratit për të mos rënë më bashkë aty. Pëllumbi u zhduk dhe shiu prej gjaku pushoi. Me të zbardhur drita shkuan me pyet një të dishëm se çka mund të ishte kjo mrekulli. I dishmi u tha:

“Ju duhet të jeni Nanë e Djalë e s’ka si të jetë ndryshe!”

Djali u kthye mënjëherë te mullisi, e pyeti në ishte me të vërtetë djali i tij apo jo? Dhe ky ia shpjegoi punën hollësisht.”

U zbulua gjithçka dhe Nanë e Djalë u përqafuan me lot për faqe.

“Fjala e Orës u ba amen për çudinë e gjithkujt…”

 

Ku takohen dhe ku ndahen tragjedia antike greke

me legjendën shqiptare – mirditase. Kompleksi i Edipit te helenët,

motivi i Rinjohjes te shqiptarët.

 

1. Si shumë vepra të tjera të antikitetit grek, edhe “Edipi Mbret” është ushqyer nga miti, legjenda. Miti mbi Edipin është trajtuar dhe te tragjedia “Edipi në Kolonë” e Sofokliut dhe te Seneka. Edhe në letërsinë e kohës së re figura e Edipit ka frymëzuar shuma autorë, si Kornejin, Volterin etj. Miti është vetëm pikënisja, pasi komponentët e veprës i janë nënshtruar përpunimit artistik, duke krijuar një vepër komplekse me një subjekt të dukshëm dhe një tjetër “të padukshëm” që zbulohet vetëm në fundin e veprës.

Edhe legjenda mirditase e Djalit të Gjetur që Vret të Atin dhe Martohet me t’Amën është e brumit popullor, porse ajo vjen ashtu si në fillesë, siç është ngjizur, e virgjër, e papërpunuar. Megjithatë të gjitha elementet e Kompleksit të Edipit i ka dhe ajo, me përjashtim të aktit final, martesës së të birit me nënën e tij. Këtu ajo devijon nga ky kompleks universal duke ruajtur ngjyrën thellësisht shqiptare, atë të motivit të Rinjohjes, që natyrisht është i njohur dhe në popuj të tjerë të rajonit ballkanik.

2. Në gojëdhënën mirditase ndjehet i largët mjedisi i lashtë e hijerëndë ballkanas, me kështjella, pallate mbretërorë, altare të shenjtë, që për çudi toka e Mirditës i ka patur të shumtë; po ashtu mungojnë dredhitë, kurthet, kulisat, intrigat, shërbëtorët, kori antik etj. Përkundrazi dekori është gati ekzotik, malor, bjeshkëtar, krejt natyror, i papërpunuar nga fantazia e rrëfimtarit, dekor aspak skulpturor e monumental, i pagdhendur nga dalta e rapsodëve që kishin skalitur epose, balada në zë. Duket në pamjë të parë se një ndodhi si ajo ka qenë në periferi të ndërgjegjës kolektive të banorëve të maleve. Rrëfyesit të rastësishëm i ka mjaftuar të thotë gjënë e veçantë, që është e vështirë ta besoje. Megjithatë këtu mbase qendron madhështia e tragjikës së saj, pasi është ruajtur natyrshmëria, pa u ngarkuar me epicitet etj. Edhe pse nuk ka patur fatin të njihet e shqyrtohet nga filologë, mitologë, estetë, psikologë, ajo vjen krejt e përqasshme në përmbajtjen e saj me tragjedinë greke mbi dy mijë vjeçare që ka mrekulluar dhe tronditur njëherësh mendjet dhe ndërgjegjet njerëzore. Nëse me kompleksin e Edipit janë tronditur gjenitë krijues të kohërave, filozofët, shkrimtarët, aq më tepër popujt, përkundrazi me legjendën mirditase nuk është tronditur askush, përpos një çasti të vetëm kur befas është shqiptuar kumti i zanave për fatin e atij djali të sapolindur. Ky është nganjëherë fati i krijesave anonimate. Veçse ato nuk kanë nevojë për një industri të tërë shkrimi e teatri për t’u mbajtur në këmbë e për t’iu përcjellur shekujve, pasi u mjafton thelbi i tyre rrezatues, përjetësisht i pandryshuar.

3. Pavarësisht nga disa fjalë, që me siguri janë shtuar më vonë, si baft, nafakë, topaxhë, konak, mosha e legjendës duhet të jetë e lashtë, të paktën e kohës së lulëzimit të baladave të njohura të Murimit në Kala, Vëllait të Vdekur e asaj të Rinjohjes. Ndjehet në të koha pagane, pasi nuk përmenden elemente të krishterë, ndikimi i Kanunit etj. Mungojnë adresat kohore e vendore. Është nje mjedis tipik gati idilik: bjeshkë, livadhe, lumë, mulli, zana, orë. Mundet që kjo legjendë është e njëkohshme me vetë mitin grek të Edipit, pasi asokohe ka qenë ajo mënyrë të menduari e popujve ballkanas në të njejtat kushte; e dallon vetëm elementi i Rinjohjes, që dhe mund të jetë shtuar më vonë, kur është kërkuar një zgjidhje morale e pranueshme në bashkësinë shqiptare veriore. I rëndësishëm është thëlbi tragjik i fatit. Janë qeniet jo njerëzore që japin kumtin e keq në të dy rastet, te Edipi – orakujt, te Legjenda Mirditase – orët apo zanat. Ato shqiptojnë të njëjtën formulë të fatit “vrasjen e babës nga i biri dhe martesën e tij me të ëmën”, pavarësisht kahjes së zgjidhjes së fabulës tragjike.

4. Nisur nga tragjedia le ta rindërtojmë linjen fillestare të mitit mbi Edipin dhe pak a shumë të subjektit të tragjedisë, për të parë përafrinë me legjendën tonë. Në bjeshkët e larta të Qiteronit nga një bari gjendet një djalë i tretur në greminë; Edipi foshnje gjendet i lidhur me lak në këmbën e shpuar (këndej i buron dhe emri). Ky bari është Korintasi, i cili i thotë Edipit Mbret “të pata gjet në pyje të Qiteronit.” Po si kishte ngjarë? Korintasit, foshnjën e tretur, ia kishte dhënë një tjetër bari, i shtëpisë së Mbretit Lajo të Tebës. Këtij të fundit barrën e mbytjes (tretjes) së fëmijës ia kishin ngarkuar pikërisht prindërit e vogëlushit, Lajo dhe Jokasta, për arsye se ata e dinin nga orakujt se kur të rritej ai do “të vriste të atin dhe të martohej me të ëmën.”  Kjo kishte qenë zgjidhja e tyre, për të cilën nuk ishin penduar asnjëherë.

Bariu i shtëpisë së Lajos kishte ndjerë keqardhje, duke mos e ditur gjëmën e fatit, fëmijën ia kishte dhënë Korintasit, bariut tjetër. Ky nga ana e tij do t’ia bënte atë fëmijë “dhuratë” Polibit dhe Meropes, të cilët nuk kishin fëmijë. Bamirësia e Korintasit ishte e shpjegueshme, në logjikën e gjërave, që shkonte përkundër logjikës fëmijëvrasëse të mbretërve antikë. Shembuj të tillë ka plot në letërsinë botërore dhe në letërsinë tonë kujtojmë dramën “Çeshtja e Blertës” të Fadil Krajës.

Edipi rritet dhe ne rrethana të rastit vret të atin, dhe po në rrethanat rrjedhëse martohet me të ëmën.

Pak a shumë kështu ngjet dhe në lëgjendën tonë.

Pyje atje, pyje këtu. Atje fëmija flaket në greminë, këtu në lumë. Atje fëmijën e tretur e gjejnë barinj që i shpetojnë jetën dhe ia japin ta rrisë një njeriu që nuk ka fëmijë, Polibit, që e rrit si fëmijën e vet. Këndej fëmijën e gjen mullisi, i cili gjithashtu nuk ka fëmijë, por që e rrit dhe ky si fëmijën e tij. Në të dy rastet prindërit, le të themi adaptues apo birësues, nuk bëjnë zë, e mbajnë enigmën deri në vdekje, dhe të dy bijtë e gjetur dijnë për prindër këta ta fundit dhe jo prindërit e tyre të vërtetë. Të dy kanë të njëjtin fat të parathënë, nën hijen e zymtë të të njëjtit Ballkan: Edipit-orakulli i Delfit dhe djalit shqiptar-zanat apo orët u kanë caktuar të njejtin fat: të vrasin t’etërit dhe të martohen me t’ëmat.

Edipi e vret të atin në një ngatërresë të rastit. Djali shqiptar po në një sherr të rastit, te livadhi, vret të atin. Fati nuk ndryshon për një “bir të fatit”, paçka se ai ishte hero, mbret a bari i thjeshtë delesh.

Në të dy rastet është akti i vrasjes së babait që çon drejt zgjidhjes së enigmës, zbulimit të së vërtetës. Nuk mund të shkohej më përtej gjakut. Pas tij e vërteta duhej të gjente gojë për të dëshmuar fatalitetin. Për Lajon kërkohet shpagim, pasi ai ka konsumuar dhe martesën me të ëmën, kurse për djalin e legjendës shqiptare, jo; dhe kjo ngjet jo vetëm se nuk ka kush merr gjak, pasi i vrari nuk ka vëllezër as kushërinj, po se pikërisht këtu rrjedha e tragjikës ndërron, shkon për kah njerëzorja.

Edipi rreket gjatë në zbulimin e fatit të vet. Djali i legjendës sonë e zbulon atë vetëm kur kupton se fati kësaj here e kishte ndihmuar të mos kryente mekatin e rëndë të “bënte shtrat” me të ëmën. Kështu, Edipin fati e kthen në një rob të përjetshëm të tij, se ai e ka konsumuar aktin e martesës mekatnuese dhe ka lindur katër fëmijë, Polinikun, Eteoklin, Antigonën, Ismenën. Në këtë anë djali është i privilegjuar, nuk vetëndëshkohet, as me verbim, as me ndonjë formë më të lehtë.

5.Martesa e djalit me nënën e tij ndodh në botën mitike helenike dhe e trondit atë nga themelet, në një kohë kur ishte kapërcyer martesa brenda të vetëve (gjakut), dukuri e fillesave të shoqërisë njerëzore, por ajo nuk arrin të trondisë dot botën shqiptare mitike të maleve, për shkakun se nuk arrin të ndodhë. Kjo është dhe veçoria kryesore dalluese midis mitit helen dhe atij shqiptar. Këtu shfaqen dhe kodet e veçanta morale të dy popujve fqinj nën një “çati” mitologjike bakllkanase, çka tregon në mënyrën e vet se ata kanë dhënë e kanë marrë mes tyre, por kanë ruajtur ashtin identifikues. Legjenda shqiptare vete gjër rrëzë malit të mëkatit, por ai nuk rrëzohet t’i zërë brenda mekatnuesit e mundshëm, pasi në çast diçka mrekulluese ngjan, diçka shpëtimtare fluturon nga kthinat e ndërgjegjës, një pëllumb, një shi gjaku, dhe në vend që të ndodhë supërtragjedia, ndodh mrekullia e Rinjohjes së Nënës më Birin.