(A.-Ch. Kyçyku, Tregime të padukshme, Buzuku, 2013)

Fshati ndodhej në fund të gropës dhe ëngjëjve me siguri duhet t’u dukej, ose për ëngjëjt ishte maja e një qielli tjetër, të paktën kështu ngulmoi poeti i mëhallës veriore. Një mal i prerë me thikë e ndante fshatin më dysh, kurse një kënetë jo fort e thellë e as fort e pasur me peshq e mushkonja gjakpirëse nxirrte avuj përgjatë kufirit me vendin fqinj. Shpendët grabitqarë qenë ushqyer kaherë me kufomat e të arratisurve tanë, dhe fqinjët ia kishin vënë emrin fshatit Shqiponja.

Përpjekjet që fshati përballë Shqiponjës së huaj të përfshihej në Librin e Rekordeve nuk munguan as në kohën e mallkuar, por u ndërprenë kur, bashkë me librat e tjerë, bash në qendër, para kafanesë së madhe, ra edhe një Libër Rekordesh. Atë ditë, – 23 prill i njërit prej shumë viteve të shekullit të shkuar, – u mor vendimi që librat të mblidheshin në një dhomë të posaçme. Secili duhej të dorëzonte librat e vet, të betohej se nuk kish mbajtur fshehur në sënduk, nën dhé, apo murosur gjëkundi as edhe një libër të vetëm. Dorëzimi i librave nuk do të sillte shkulturimin e njerëzve, përkundrazi. Dhoma e librave do të ndërtohej në mënyrë të atillë që jo vetëm shirat, lagështia, dëborërat, akujt, zjarret, pluhuri, uria e minjve, apo kurreshtja e pavullnetshme dhe shpesh mishngrënëse e fëmijëve të mos cënonin aspak fatin dhe pamjen e librave.

Dorëzimi i librave filloi më 1 maj, si për inat të ditës së puntorëve, ndoshta ngaqë në fshat, me përjashtim të shitjes së letrës dhe kartonit, punohej gjithnjë e më pak. Pula hante gurin rretherrotull, me varfërinë qenë mësuar, brezat e rinj kaptuan kufijtë dhe dërgonin të holla nga jashtë, atje ku sikur qënkëshin mbledhur të holla gjatë kohërave kur në fshat mblidheshin libra. Rrezik andej binin të holla nga qielli, siç binin libra mbi fshat.

Secili dorëzonte librat e fisit, firmoste me laps, ose me gisht të ngjyer në bojë, dhe merrte në këmbim një dëshmi ku shënoheshin qartë titulli i secilit libër, emri i autorit, numuri i faqeve, përfshi ato të pashkruarat, viti i botimit, shtëpia botuese dhe lloji i ballinës. Gati asnjëri prej vëllimeve nuk kishte faqe të bardha, sepse ato qenë shitur ndër mote.

Poeti dhe Mësuesi i Letërsisë, me mbështetjen e paskaj të Kryetarit të Bashkisë, hartuan edhe një historik të veçantë të fshatit, përqëndruar vetëm në atë mrekulli shumëvjeçare, që e shquante fshatin nga të gjithë vendbanimet e tjera të rruzullit. Sipas të dhënave gojore, por të pakundërshtueshme nga asnjë libër i shkruar, librat e parë patën rënë mbi fshat në fillimin e viteve ’20 të shekullit të shkuar. Kishin qenë mbi 50 libra, përndryshe bariu që i pat gjetur dhe që nuk ishte vendas, do t’i kish marrë me vete pa i njoftuar fshatarët. Mirpo nuk kish arritur t’i mblidhte dhe i qe rrëfyer kryeplakut të atëhershëm. Gjatë viteve, për arsye që duhej të ishin qiellore, nuk kishin mundur të mësonin ditë, madje as muaj të saktë kur duhej të prisnin libra. Dinin vetëm kaq: librat gjendeshin të shpërndarë nëpër pllaja, rrëpira, funde honesh, hapur, mbyllur, heraherës të shqyer nga suferinat, ose nga të paudhët që nuk e pranonin shenjtërinë e tyre. Pleqësia kishte ende nën urdhër një togë djemsh azganë që kryenin vetëm atë punë: gjetjen dhe mbledhjen e librave. Shumë syresh nuk e ndryshuan atë zeje të panjohur as pasi u detyruan të shkonin ushtarë, të punonin përkohësisht si minatorë, gardianë burgjesh, varrmihës, bujq etj. Disa rimorën punën e hershme pas daljes në pension, kur u kthyen t’i shijonin ditët e pleqërisë atje ku patën parë së pari jo vetëm dritën e shkurtër të diellit, por edhe librin e parë.

Nuk gjendej askund ndonjë dëshmi, ose dyshim, që ta lidhte përkushtimin e tyre ndaj librave me padijën për të lexuar. Se nja dy çuna që tani preheshin nën libra, si me thënë, patën mësuar gjetiu shkrim e këndim dhe njoftonin heraherës Pleqësinë nëse ndonjëri nga librat e gjetur ishte libër i shenjtë, i pranuar njëzëri nëpër botë. Gjërat dukeshin sheshit: ose ata libra përfaqësonin pjesën tjetër të librave të shenjtë, ku pjesa tjetër e banorëve të rruzullit nuk kishin leje të këqyrnin e aq më pak të ushqeheshin, ose Zoti i pat zgjedhur të themelonin më të veçantën ndër biblioteka. Se ashtu u quajtkësh dhoma e librave:Bibliotekë.

Më datën 2 maj Biblioteka duhej zgjeruar, sepse numuri i librave doli shumë më i madh nga sa mund të pandehej. Shqiponjarët e huaj sollën një kamion me libra-dhuratë, se fshatrat qenë vllazëruar për të hyrë sa më shpejt në Evropë.

Të gjithë librat u përkisnin klasikëve të marksizëm-leninizmit dhe ish-udhëheqësit të këtyre trojeve (alias Legjendari). Më pas, bëri përshtypje sidomos prania e disa prej librave me direktiva e kujtime të tij, ama çuditi dynjanë fakti që, gjatë kohës së monizmit, paskëshin rënë trefish më shumë libra letërsie se zakonisht. Habia thellohej sidomos kur vihej re se librat e Legjendarit dhe të oborrtarëve të tij që ishin ende gjallë nuk i kishin dorëzuar komunistët, komisarët, veteranët e asaj kohe, por fshatarë të rëndomtë, disa krejt pa emër a kripë në jetën e bashkësisë. Trefish më shumë në krahasim me gjysmën e parë të shekullit të kaluar, por tetë herë më pak se sa në periudhën 1990-2010.

Kur po ngrinin dollinë e Bibliotekës, djali që patën caktuar roje gati shkau mendsh, se pat venë re që disa prej librave të lexuar kaherë rrinin nën ballina librash të tjerë. Makthi e shtyu të shfletonte kuturu nëpër pirgjet me libra dhe të zbulonte i çakërdisur se jo vetëm ballinat nuk përputheshin me shumicën e librave, por as shumica dërrmuese e faqeve. Librat qenë rilidhur sipas fatit të secilit fshatar në ‘korrje’. Nga gojët e Libragjetësve nuk mund të nxirrje gjë të saktë, se ata ishin pa përjashtim pijanecë, më keq se varrmihësit, apo kufitarët e zonave të thella. Të nevojiteshin diza brezni jetë, për të mos thënë disa brezni lexueshin të përsosur, që të rendisje si duhet faqet, ballinat, emrat e autorëve në atë katrahurë prej letre. Por nuk duhej prishur gjaku, nuk duheshin trishtuar pleqtë e fshatit, që tani ndiheshin vërtet të vlefshëm për diçka.

Kur po ngrihej dollia e dhjetë a e trembëdhjetë, ish-Kryeplaku i fshatit, (tani plak i thjeshtë, rënë nga dynjallëku për arsye të njohura) – e pandehu Rojen poet, e mori mënjanë dhe ia hapi zemrën.

– Nuk më tret dheri, o poet, – i tha, – se doja të mos dorëzoja një libër të shkruar me dorë. Nuk je poet?! Nuk je Poeti i mëhallës veriore, apo jugore, apo i qëndrës?!

– Jo, – ia ktheu Roja, – poetët janë në tavolinë. Si e ke hallin, xhaxha?

– Po ç’je ti, mor bir, që rri këtu në libra?

– Roje, – tha Roja.

– A, po paske goxha vlerë. Se s’te ve njeri roje në këto punë.

– Ashtu është, – qeshi Roja. Më kanë zgjedhur roje, ndofta ngaqë asnjë libër i imi nuk ka rënë nga qielli. E as ka për të rënë ndonjëherë.

– Asaj s’i dihet, – tha plaku, – shpresa e mban njerinë.

Dhe u ftillua. Cilit poet a shkrimtar mund t’ia besoje atë të fshehtë, më mirë se rojes së librave?! Shkrimtarët e dridhnin më keq se në politikë. S’mund t’i zije besë një njeriu që bënte spiunazh hapur, në shesh të mejdanit, madje me shkrim, jo me gojë.

– E kështu që thua ti, bir, – rënkoi plaku. Të mbetet mes nesh, të kam rixha…

Se bëhej fjalë jo për një libër dosido, po për një libër të shkruar me dorë. Me penë e bojë nga ajo e qëmotit. E kam mbajtur kyçur bashkë me pajën e sime plake, Zoti e ndjeftë, se ajo ngulte këmbë ta ruanim mirë e ta shisnim kur të vinin kohëra më të zeza, pëshpëriste plaku. Po kujt ia kish marrë mendja se do vinin kohëra kaq të zeza, sa një libër i shkruar me dorë, me shkrim të bukur, si rruaza e floririt, nuk do vlente as sa një qerre me gazeta?!

Ai libër u quajtkësh Dorëshkrim dhe mbante një firmë të panjohur. Dyqind e tridhjetë e tetë faqet i përkisnin një bashkëkombasi që mbante pesudonimin: I Paepuri. Mirpo, sipas të dhënave të tij, libri duhej të kishte gati edhe po aq faqe, sepse ish-Kryeplaku i pat gjetur ato faqe në një kohë me Filan Fistekun (bartësi i emrit të vërtetë ngulmoi të mbetej anonim), dhe ndonëse as njëri, as tjetri nuk dinin asokohe të lexonin, qenë kërleshur si ujqit e pyllit për ato faqe. Kjo ishte arsyeja që ata vigjëlonin në hasmëri të pashpallur, por që të gjithë e dinin, qysh nga tetori i vitit 1961.

Roja gëlltiti ca lotë. Nuk mund t’ia thyente zemrën si eshkë atij plaku të dhimbsur, duke i thënë se dorëshkrimi qe botuar diku në fund të shekullit të shkuar nga i nipi deputet, me titullin “Qëndresa jonë në shekuj”, firmosur prej nipit dora-vetë, në dy vëllime, se nipi pat arritur t’ia blinte hasmit vazhdimin e ngjarjes, dhe fletët e atij libri duheshin situr nga kushedisa libra të tjerë, se libri pat rënë nga qielli para ca vitesh, Roja e mbante mend mirë, se pat qeshur me moton: “Ne e kemi çarë rrugën e historisë me libër në dorë”.

E përgëzoi plakun që e kish lehtësuar zemrën duke dorëzuar pjesën e vet të dorëshkrimit, e bindi se do të njoftonte për atë ngjarje prekëse në njërën prej gazetave qëndrore, ose thjesht do t’ia tregonte, por me kujdes, mbuluar me vello, ndonjërit prej shkrimtarëve të panumurt të zonës, dhe u mblodh kruspull mes aq librave të rënë nga qielli, duke tharë një shishe me raki kumbulle të zjerë dy herë, whisky i bardhë e quanin, duke mallkuar shpikjen e avionit e duke u betuar ta mbyste me ato (pesë e më shumë) duar të parin përkthyes të huaj që do t’i dilte në udhë, ndoshta në aeroport, pak para se ai të dorëzonte valixhet e bymyera me libra dhuratë, burrecin e pispillosur e të ngrefosur si gjel majë plehut, në të cilin aq shkrimtarë të gjallë e të vdekur, por edhe lexues, e mbanin shpresën. Shpresën se, falë e përmes tij, mikut të kulturës sonë, dekoruar nga të gjithë pushtetarët e të gjitha kaheve e ngjyrave, të paepur, po çanin më në fund udhën nga një histori në tjetrën me libër në dorë, ose me dorëshkrim në libër.