Rudina, vajza e Hysni Dema: Jeta ime në pesë kampe internimi

Unë jam e bija e Hysni Demës. Im atë ishte kolonel dhe komandant i Përgjithshëm i Xhandarmërisë shqiptare gjatë Luftës së Dytë Botërore. Për shkak se në vitet 1944-1945 u organizuan disa kryengritje të armatosura antikomuniste, sidomos në zonat veriore, dhe një prej tyre edhe në Dibër, vendi i origjinës së tim eti, babai u shënjestrua si organizator i tyre.

Katër gjeneralët (Nga e majta) – Fiqiri Dine – Preng Pervizi – Muharrem Bajraktari – Hysni Dema

Ne jetonim në një shtëpi në Tiranë dhe gjatë një nate trokasin në derë një grup partizanësh, të cilët nxjerrin jashtë time më shtatzënë me mua, të veshur me rrobat e gjumit në mes të rrugës, së bashku me vëllain e vogël. Nga presioni emocional dhe goditjet që pësoi, disa ditë më pas ajo më lind mua në banjën e shtëpisë…

Vasfie Dema, e ëma e Rudinës

Kur unë isha vetëm pesëmuajshe, na morën në shtëpi, na hipën në një makinë dhe na çuan fillimisht në kampin e Beratit. Nënës i thanë që motivi i internimit ishte pikërisht babai i arratisur, i cilësuar si tradhtar i atdheut. Në këtë kamp famëkeq dërgonin familjet më elitare të vendit, dhe që ishin rrezik serioz për regjimin e asaj kohe. Kaluam muaj të tërë së bashku me nënën e vëllain. Ndërsa motra e madhe ishte e martuar me një shtetas italian dhe ajo qëndroi në Tiranë. Në kamp, nëna më ushqente me qumështin e gjirit, sepse ky ishte ushqimi i vetëm.

Kemi qëndruar rreth një vit në atë kamp. Nëna bënte punë nga më të vështirat dhe më të rëndomtat. Në anën tjetër, ajo duhet të më ushqente mua me gji dhe, ndërsa në mëngjes shkonte në punë, për mua kujdeseshin gratë e tjera të persekutuara në atë kamp. Pas Beratit, episodi i internimeve do të vazhdonte në kampe të tjera, sigurisht me një kalvar të gjatë mundimesh e persekutimesh çnjerëzore.

Fillimisht na çuan në Kuçovë. Aty ime më thotë që kujton dhimbjen më të madhe të punës së krahut. I detyruan të gjitha gratë që të punonin me orare të zgjatura për hapjen e fushës së aviacionit të Kuçovës. Isha vetëm një vjeçe e pak, dhe nëna punonte me mish e shpirt që të plotësonte normat e ditës dhe të stimulohej me ndonjë ushqim më tepër… Pasi përfundoi ky projekt, na çuan në kampin e Porto Palermos. Ishte si një kullë në majë të një kodre të lartë e që kufizohej nga male në të katërt anët. Në kala rrezja e diellit nuk depërtonte asnjëherë. Dritaret ishin shumë të vogla. Ambienti ishte gjithmonë në terr, lagështirë. Për të fjetur, si dyshek kishim rrasat e gurit, pinim ujë të kripur dhe me krimba nga pusi që ishte në hyrje të kalasë. Familjet më prestigjioze të vendit ishin internuar në atë kamp, si: familja e Gjon Marka Gjonit, vjehrra e Kryeparlamentares Jozefina Topalli, Maria dhe vajza e saj Suzana Topalli, xhaxhai i Jozefinës, Nush Topalli etj. Maria me të bijën më kanë rritur dhe janë kujdesur ditë të tëra për mua.

Bëhet fjalë për vitet 1946-1950, isha afërisht pesë vjeçe. Duke qenë se isha ende një vajzë e vogël dhe nëna duhet të largohej për në punë që herët në mëngjes. Shkonte në këmbë në mal dhe mblidhte dru, të cilat i mbante në kurriz. Ditë për ditë ishte thuajse kjo lloj pune, dhe të tjera punë krahu që kryheshin nëpër fusha të hapura. Mbaj mend që, kur vinte nëna nga puna, më sillte lende dushku, një lloj kokrre të ngjashme si gështenja, që ajo më pas i piqte dhe m’i jepte për të ngrënë mua apo vëllait. Shpeshherë ato na sëmurnin, sepse ishin të destinuara për konsum nga kafshët dhe jo për ne. Por në ato kushte mbijetese, duhet të gjendeshin forma nga më të ndryshmet për të jetuar. Ndërsa Maria me të bijën kujdeseshin për mua, njësoj sikur të më kishin pjesëtaren e tyre të familjes. Më ushqenin, më vishnin e më ndërronin.

Nëna më thoshte shpesh, duke më arsyetuar edhe situatën në të cilën gjendeshim, se për sa kohë që Hysniu, babai, nuk ishte bërë më i gjallë e nuk kishte organizuar kryengritje të tjera, nuk cilësohej më i rrezikshëm për regjimin komunist. Me rritjen time në kamp, si fëmijë që isha, edhe mund të më lironin, sepse nuk përbëja rrezik. Ndërsa nënën nuk e lejuan. Kur unë isha rreth gjashtë vjeçe e gjysmë, më lirojnë nga kampi i Porto Palermos. Mamaja më kishte ngjitur emrin tim në një letër poshtë fustanit që kisha veshur. Dhe ashtu, më lëvizin prej andej dhe më sjellin në Tiranë, ku gjendej motra ime e madhe. Nënën dhe vëllain, rreth 14 vjeç asokohe, nuk i lejuan të lëviznin, ata vijuan të ishin të internuar në kamp. Njerëzit që më shoqëronin, më lanë në Tiranë, dhe nuk kam për ta harruar asnjëherë një dyqan të një zanatçiu krutan, që ishte ngjitur me shtëpinë tonë të vjetër, i cili më sheh duke qarë, dhe më afrohet për të më ndihmuar. Unë i tregoj letrën që nëna më kishte fshehur poshtë fustanit dhe nuk vonoi shumë që punëtori të më çonte në derën e shtëpisë së vjetër, ku jetonte ime motër me të shoqin. Pasi më përqafoi dhe të dyja u ngashëryem në të qara, menjëherë më mori përdore dhe më dërgoi tek një berber, i cili më qethi tullac. Më pas, më nxori në oborr të shtëpisë, më zhveshi lakuriq dhe më lau me ujë të ngrohtë. Duke iu gëzuar realitetit dhe vijueshmërisë së ditëve, besova se ferrit i kishte ardhur fundi, por në fakt isha gabuar rëndë. Arratisja e vëllait tim Sazanit nga kampi i Porto Palermos, do të më kushtonte shumë. Këtë herë do të rikthehesha bashkë me motrën, Majlindën.

Arratisja e Sazanit nga kampi i Porto Palermos, kishte gjunjëzuar keqas edhe nënën, të cilën e kishin varur me kokë poshtë në hyrje të kalasë. E kishin lënë për ditë të tëra jashtë në të ftohtë, sepse i kërkonin të dëshmonte për arratisjen e të birit, ata dyshonin se mos ai ishte arratisur për t’u bashkuar me babanë në male dhe për të vijuar lëvizjen antikomuniste. Disa ditë më vonë, njerëz të Sigurimit vijnë në shtëpinë e motrës, atje ku më kishin lënë dhe më marrin sërish për të më çuar në kamp, e për t’u bashkuar me nënën, të cilën në formë dënimi e kishin zhvendosur nga kampi i Porto Palermos, në Savër të Lushnjës. Unë isha e vogël, rreth shtatë vjeçe e gjysmë, por nuk kam për ta harruar kurrë fytyrën e nënës, lotët dhe përqafimin e saj pas ribashkimit tonë në ato kushte. Duke qenë se e konsideroja veten disi më të rritur, fillova edhe unë punë në fushë. Mblidhja kallinj gruri, punoja për të plotësuar normën nga mëngjesi në darkë. Ndërkohë që disa njerëz zemërgjerë më jepnin dorë, duke më ndihmuar. Ditët kalonin, unë rritesha në kamp, dhe jeta jonë ishte po e njëjta mynxyrë. Gjatë kësaj kohe, kisha nisur edhe shkollën tetëvjeçare. Shkoja këmbëzbathur për të ndjekur ato pak orë mësimi dhe kthehesha në fushë për të mbledhur kallinjtë e grurit.

Sazan Dema, vëllai i Rudinës,

përfaqësues i forcave ushtarake amerikane në luftën e Vietnamit

Kaluan thuajse 20 vite në kampin e Lushnjës. Bashkë me nënën dhe motrën jetonim atë përditshmërinë aty, me punë, dhe shpesh ndonjë përpjekje e cunguar për shkollim. Rreth viteve 1970, njerëzit e Sigurimit aty brenda në kamp ia kishin frikën ndonjë revolte të mundshme dhe acarimit të situatave. Ndaj na spostuan nga Savra në Belsh të Elbasanit. Na ri-internuan, në një kamp tjetër me kushte më të vështira dhe më të mbyllur për nga ana e sigurisë. Për të pestën herë do të përjetoja një tjetër eksperiencë të hidhur, duke shkelur në kampin e radhës që për fat do të rezultonte dhe i fundit.

Rudina me nënën dhe një bashkëvuajtëse në kampin e internimit në Savër të Lushnjës

Po, është e vërtetë dhe kjo është pjesa më e dhimbshme. Ne dy vajza të reja, që na marrin dhe na degdisin në një tjetër zonë të panjohur. Nëna nuk erdhi me ne dhe unë kurrë nuk e mësova arsyen se pse ajo nuk u lejua që të bashkohej me ne. Vetëm një vit më vonë, mësuam se nëna ndërroi jetë në atë kamp, ndërsa ne bijat e saj nuk patëm mundësi as që t’i hidhnim një grusht dhé.

Nisëm të punonim në një kooperativë bujqësore. Punoja me kazmë gjithë ditën dhe duart më kullonin gjak. Pas thuajse 30 vitesh të kaluara duke lëvizur nga njëri kamp në tjetrin, në fillim të viteve ’80 na lirojnë. Tashmë isha pa nënë, e cila më vdiq në kampin e Lushnjës, pa baba të cilin nuk e kisha njohur kurrë, përveçse e kujtoj portretin e tij të vagullt, pa vëlla, i cili ishte arratisur në moshën 14-vjeçare dhe, siç mësova më vonë, ai përmes Jugosllavisë me pasaportë false, ishte arratisur për në Gjermani. Aty ishte martuar me një shtetase gjermane, kishte studiuar në një akademi ushtarake nga më të njohurat në Gjermani dhe, pasi ishte vlerësuar me grada ushtarake, ka marrë pjesë në luftën e Vietnamit. Motra, menjëherë pasi dolëm nga kampi, vazhdoi jetën e saj duke u rimartuar sërish, ndërsa fëmijëria dhe rinia ime u ngrysën në dyert e atyre kampeve famëkeqe.

Vetëm dhimbje dhe ditë të vështira. Fëmijëria ime pa fëmijëri dhe rinia që më kaloi në punë krahu të rëndomta. Mbeta pa prindër, pa vëlla, për të cilin ende sot më djeg shpirti. Ai jeton prej shumë vitesh në Amerikë dhe, që prej shkëputjes sonë nga kampi, nuk kemi mundur të takohemi dot. Pas daljes nga kampi i Elbasanit, erdha në Tiranë dhe përmes disa njohjeve familjare fillova punë në kombinatin tekstil “Stalin”. Në moshën 38-vjeçare u martova me shkuesi dhe nga kjo martesë sot kam një vajzë.