Presidenti i 28-të i Amerikës, Woodrow Wilson për të shënuar 4 korrikun, Ditën e Pavarësisë së Amerikës, në vitin 1918 ftoi edhe At Fan S. Noli.

Më 4 korrik 1918, me rastin e festës kombëtare, Presidenti i Shteteve të Bashkuara, Woodrow Wilson ftoi trupin diplomatik të akredituar në Uashington dhe përfaqësuesit e kombeve të robëruar, duke përfshirë edhe At Fan S. Noli  (rrethuar në foto)  si përfaqësues i shoqërisë patriotike shqiptare VATRA, shkruan Albanian Vintage Photography, people, cities, culture and history.

Me këtë rast gazeta Dielli shkroi në ato ditë “At Fan S. Noli foli dy herë me Presidentin Wilson dhe një herë me zonjën Wilson. Fjalët e pakta qe ai pati rast të shkëmbente me presidentin Wilson, ndihmuan në shpëtimin e Shqipërisë nga copëtimi i mëtejshëm”. /KultPlus.com

Fjala memoriale që dha Fan S. Noli në Parlamentin e Shqipërisë më 11 shkurt 1924, në kujtim të Presidentit Woodrow Wilson.
Ne Foto:Kryetari i Vatres, Imzot Noli ne takimin me Presidenti Woodrow Wilson me 4 korrik 1918   prane varrit te presidentit te pare te SHBA-se, George Washington
Të hënën pas darke, më 11 shkurt, 1924, Imzot Fan Noli, Kryepeshkopi dhe Mitropoliti i Durrësit, Gorës dhe Shpatit, mbajti në Asamble këto fjalë memoriale për Presidentitn e Amerikës, Woodrow Wilson:
Imzot Fan Noli : – Z. Kryetar. Nga shkaku i një moskuptimi, nuk u ndodha të hënën e kaluar në mbledhje, kur u përmend vdekja e Presidentit Wilson. Kisha pak fjalë për të thënë atë ditë e, pasi nuk munda, ju lutem, të më jepni leje t’i them sot.
Zëra : Pranohet.
Imzot Fan Noli : Amerika edhe tërë bota vajtuan këto ditë vdekjen e Woodrow Wilson-it, të njëzet e tetit President të Shteteve të Bashkuara. Pranë Amerikës merr pjesë në këtë zi edhe Shqipëria, e cila qan në fytyrën e tij amerikanin e madh, idealistin bujar dhe mbrojtësin e saj më të fortë.
Titulli “amerikan” mjafton, që ta bëjë popullin tonë të marrë pjesë në çdo vajtim të Amerikës, se, që të gjithë, e dimë sa të mira kemi parë prej saj. Që më 1900 Amerika ka qenë kurbeti më i madh i shqiptarëve. Që më 1914, kur Shqipëria u shkel prej të huajve, Amerika u bë vendi ku shqiptarët shkonin për të shpëtuar jetën e tyre e për të fituar bukën e fëmijës. Për njëzët e pesë vitet e fundit Amerika ka qenë për shqiptarët një fushë pune dhe një shkollë: Një fushë pune ku fitonin aq para, sa ishin të zotët dhe një shkollë, ku mësonin respektin e kanunit, disiplinën, vlerën e organizimit dhe detyrat kundrejt atdheut, kështu që ktheheshin në Shqipëri krejt të transformuar dhe njerëz me ide të reja. Për të kuptuar sa influencë ka patur kurbeti i Amerikës mbi Shqipëri, marrim këtë shembull të vogël: Në një fshat të fushës së Korcës prej tetëdhjetë shtëpish, kam gjetur dyzet vetë që kishin qenë në Amerikë dhe dyzet të tjerë, të cilët janë në Amerikë edhe sot. Me fjalë të tjera, çdo shtëpi ka patur nga një djalë atje. Mund të thuhet me siguri që tetëdhjetë përqind prej shtëpive të reja të Shqipërisë Jugore janë ndërtuar me para të fituara në Amerikë. Gjithashtu, mund të konstatohet lehtë që një e katërta e popullatës së Prefekturave Jugore ushqehen drejtpërdrejt me para të ardhura nga Amerika e tri të katërtat përfitojnë prej tyre para indirekt. Për qetësinë, e cila mbretëron në Shqipëri nën Shkumbin dhe veçanërisht në Labëri, e cila ka qenë gjithnjë e turbulluar, ka një shkak dhe ky shkak është kurbeti i Amerikës, se atje toskët dhe lebërit tanë u bënë punëtorë të urtë, qytetarë dhe patriotë modernë.
Në Amerikë shqiptarët themeluan Kishën Kombëtare, një bimë e rritur me djersën e punëtorëve tanë të atjeshëm, e cila pastaj u transplantua në Shqipëri. Ky institucion, siç e dini, ka ndrruar faqen e Toskërisë Jugore. Atje u themelua “Vatra”, shërbimet e së cilës sot, për shkaqe të ndryshme, nuk çmohen si e meritojnë, po do të vijë një ditë që të çmohen si e meritojnë, po do të vijë një ditë, që të çmohen ashtu si duhet. Edhe Kongresi i Lushnjes ka buruar indirekt prej “Vatrës”. Guvernën e Lushnjes e procedoi Guverna e Durrësit, së cilës koha do t’i japë një faqe të historisë sonë, se pa të dytën nuk bëhej e para. E mirë, a e ligë, guverna e Durrësit ka qenë nëna e Guvernës së Lushnjes. Që të gjithë e dini se Guverna e Durrësit u organizua nën kryesinë dhe me niciativën e një delegacioni të “Vatrës”, të dërguar për këtë qëllim me para të Amerikës. Në këtë, mund të shtojmë që, nga të paktat libra letrare që kemi, gjysmat, të paktën, janë shtypyr me paratë e shqiptarëve të Amerikës ( nenkupto Vatren! PJ ). Pas fakteve të sipërme që numërova, është e tepërt të them që rilindja kombëtare do të ishte vonuar kushedi sa vjet, sikur të mos ekzistonte kurbeti i Amerikës.
Këto janë ca nga të mirat që i kanë ardhur Shqipërisë nga shqiptarët e Amerikës. Tani do t’ju përmend disa të mira që i kanë ardhur prej Amerikës drejtpërdrejt. Më 1914, kur u shkel Toskëria dhe u derdhën me mijra refugjatë në Vlorë, ku vdisnin nga ethet, nga uria dhe nga e ftohta, vetëm një vend u kujdes t’u dërgojë ndihmë këtyre të mjerëve dhe ai vend ishte Amerika. Pas luftës, kur Shqipëria ishte e shkretuar dhe e plagosur prej invazioneve të huaja, prap Amerika dërgoi Kryqin e Kuq që t’i lehtësonte vuajtjet. Dhe një nga të vetmet, në mos e vetmja shkollë moderne që kemi, është ajo e Amerikës, Shkolla Teknike. Dhe, kur themi Amerikë, na kujtohet një emër, sa që të gjitha këto kanë ngjarë, kur nga Shtëpia e Bardhë e Washington-it administronte Shtetet e Bashkuara i shkëlqyeri dhe shumë i vajtuari Presidenti Willson.
Veç titullit “amerikan”, Wilson ka për mirënjohjen tonë edhe një tjetër, atë të idealistit dhe të profetit të vëllazërimit kombëtar dhe të paqes së përbotëshme. Presidenti Wilson ishte idealist, se ishte amerikan. Ata që kujtojnë se Amerika është vendi ku njerëzit kujdesen vetëm për të bërë dollarë, nuk e njohin Amerikën aspak. Fakti që një idealist si Wilson u zgjodh dy herë president, arrin për të provuar tezën tonë. Dhe kjo tezë nuk rrëzohet aspak prej faktit që Amerika nuk i ra pas Willson-it, se ky u mund prej një grupi tjetër idealistësh. Ata që kanë studiuar historinë greke do ta kuptojnë më mirë këtë ngjarje. Athinasit e vjetër kishin një kanun sipas të cilit i bënin syrgjyn qytetarët e tyre më të mirë dhe më të shkëlqyer, nga frika se mos bëheshin një rrezik për lirinë e vendit. Shkaqet e tjera të rrëzimit të Wilson-it janë sekondare.
I biri i një prifti me origjinë irlando-skoceze, lindur në Virginia, në shtetin, i cili i dha Amerikës më parë dy presidentë të shkëlqyer, Washington-in dhe Monroe-n, Presidenti Wilson u rrit në kishë, në një rrethim fetar me ungjillin në dorë, i predesinuar apostull i një ideali kristian dhe njerëzor. Si profesor, si kryetar i Universitetit Princetown, si guvernator i shtetit New Jersey, si President i Shteteve të Bashkuara që më 1913, deri më 1921, në çdo gjest e në çdo fjalë shfaqej njeriu mistik i illuminuar, i dërguar prej Perëndisë për një mision të shenjtë. Pranë një karakteri të çeliktë kishte mirësinë e Shën Françeskut. Sikur të kishte lindur në kohë të mesme, do të ishte bërë pa fjalë një kryqtar, ose një evangjelist i racave pagane dhe barbare. Fuqinë e qeverisë e kërkoi dhe e fitoi jo si një qëllim, po si një mjet për apostullatin e tij. Më 1916 u përpoq të sjellë paqen dhe më 1917, ndonëse pacifist i bindur, u detyrua prej opinionit publik të hyjë në luftë. Pas armisticë u përpoq t’u imponojë luftëbërësve një paqe të drejtë, të bazuar mbi idealet e tij. E dini që të gjithë cili qe programi universal i Willson-it në Versajë. Cili prej jush s’ka dëgjuar të katërmbëdhjetë pikat e Willson-it, të sintetizuara në paktin e Lidhjes së Kombeve? Po në Versajë Willson u ndodh si Danieli në Shpellën e Luanëve. Ironia e situatës ishte që aleatët kujtonin se tërë programi idealist i Wilson-it s’ishte veç një propogandë hipokrite për të gënjyer opinionin e përbotshëm dhe për të fituar luftën. Se kjo është tragjedia e të gjithë idealistëve, që bota kujtojnë se idealizmi i tyre është vetëm një maskë për të fshehur qëllime egoiste dhe materialiste të përvjedhura. Në Paris, Presidenti Wilson, midis habitjes së aleatëve dhe tërë botës, provoi që kish ndërmend ato që thosh me gojë. U përpoq me tërë forcën e tij që t’u imponojë aleatëve programin e tij, po qëllimin e tij nuk e arriti gjer në një pikë. I vajtur në Evropë si triumfator, si Moisiu i zbritur nga Mali Horeb me pllakat e ligjës, kthehet në Amerikë, oh sa i ndryshuar nga ai i pari, “quantum mututus ab illo”, me zemër të thyer, me trupin të tronditur, me fytyrë tragjike dhe madhështore, me damkën e Golgotës së shtypur në ballë prej hekuri të kuq, po me flamurin e vëllazërimit të kombeve edhe në erë përpjetë, kryelartë midis furtunës së talljeve dhe kritikave. Ai me dhe atë copë të fitores që mundi të shkëpusë nga thonjtë e luanëve të Versajës, tani vendi i tij do t’ia rrëmbente nga duart. “et jamjam perdebat quod tenebat”.

WILSON BËRI MË TEPËR SE ÇDO NJERI PËR INDIPENDENCËN E
SHQIPËRISË

Senati Amerikan refuzoi të ratifikojë Paqen e Versajës, të kryesuar prej Paktit të Lidhjes së Kombeve dhe Wilson, nga zenithi më i lartë i lavdisë, ku ka ëndërruar të hipë në histori të botës një njeri, u rrokullis dhe u rrëzua përdhe.
O, çfar rënie qe ajo, o qytetarë!
At’here ju e unë a gjithë ramë,
Dhe tradhti e gjaktë mbretëroi mbi ne.”
“O, ç’hat a fall, o citizens!
Then you and I and all fell down
And bloody treason reigned over us.”
Dhe Evropa vazhdoi luftën nën maskën e paqes. Evropa s’e deshi paqen e Wilson-it dhe Amerika e refuzoi, sapo s’e desh Evropa vetë, që interesohej vitalisht dhe drejtpërdrejt. Që atëhere Wilson-i vdiq, sikundër e provojnë fjalët që ka thënë në shtratin e vdekjes: “Jam gati. E mbarova misionin tim. S’jam më veç një makinë e vjetër e shkallmuar”. Dhe u shtri e fjeti si luan profeti buzar i paqes njerëzore, at’ spiritual I Lidhjes së Kombeve, titani dhe kalorësi idealist, me një serenitet dhe në qetësi olimpike, që është një sfidë supreme për talljet e skeptikëve cinikë, turishtrembër dhe zemërtharë.
I mundur? Bah! I vdekur? Kush e tha? Fara e idealit që mbolli do të rrojë e gjallë sa kohë ka zemra njerëzore në botë. Ah, prehu, o shpirt i martirizuar. Lufta jote s’ka qenë e kotë, se atje ku ka varre si i yti, atje ka jetë dhe ngjallje.
Titulli i fundit, last, but not last, për mirënjohjen tonë është se Wilson bëri më tepër se çdo tjetër njeri për indipendencën e Shqipërisë, duke shpëtuar direk vendin tonë nga coptimi dhe duke i siguruar indirekt, me anën e Lidhjes së Kombeve, kufirin e 1913-ës. Madhështia e tij morale duket pikërisht në mbrojtjen e të drejtave të kombësive të vogla. Këto në kohën e luftës, si mbreti i vjetër i Persisë, i cili flinte i qetë me emrin e Themistokliut, mbaheshin midis dëshpërimit me një shpresë: “kemi Wilson-in”. E kam njohur këtë kalorës të kohëve të harruara, në një kohë tragjike, më 4 korrik 1917, në jahtin Presidencial “Mayflower”, kur, i rrethuar prej kabinetit, prej trupit dipllomatik dhe prej përfaqësonjësve të racave të ndryshme të Shteteve të Bashkuara, shkonte në varrin e Washington-it për të prononcuar të parin diskurs luftëtar. Atëhere iu afrova dhe i bëra një apel në emër të kombit tonë fatzi dhe përgjigjen e tij bujare e mbaj mend, sikur po e dëgjoj sot: “Një zë do të kem në Kongresin e Paqes dhe atë zë do ta përdor për të mirën e Shqipërisë.”
Dhe e mbajti fjalën e tij. Në janar, 1920, një erë zije e dëshpërimi kish rënë në të gjithë anët e vendit tonë, i cili qe si një i vdekur në agoni. Projekti i copëtimit të Shqipërisë, i redaktuar prej aleatëve, ishte bërë i njohur dhe pritej vetëm një firmë, që të bëhej fakt definitiv. Firma që mungonte ishte ajo e Presidentit Wilson, firma që nuk u vu në atë projekt aq të padrejtë. Presidenti Wilson, jo vetëm nuk vuri firmën, po u përgjigj edhe me dy nota, në të cilat mbronte të drejtën e Shqipërisë së vogël për vetqeverisje, dy nota që janë dy nga xhevahiret më të ndritshëm të karierës së tij të shkëlqyer. Ato nota ndaluan copëtimin e Shqipërisë dhe na dhanë rast të marrim frymë e të përgatisim lirinë e Shqipërisë, që gëzojmë sot. Që prefekturat jugore nuk u invaduan para se të caktoheshin kufijtë, kanë një shkak dhe shkaku është Presidenti Wilson. Dhe si u hoq nga fuqia Presidenti Wilson, kush e mori mbrojtjen e Shqipërisë? Ishte Lidhja e Kombeve, krijesa e Presidentit Wilson. Kur Shqipëria u qas në Lidhjen e Kombeve, në dhjetor 1920, kur unë si delegat i Shqipërisë ndenja në një radhë me përfaqësuesit e shteteve të tjera të qytetëruara të botës në Gjenevë, kur indipendenca jonë u njoh përsëri zyrtarisht, kur vendi ynë shpëtoi nga makthi i invazioneve të huaja, kur u vendos një mjet paqësor për të rregulluar konfliktet e kufirit tonë, kur populli ynë mori vehten dhe pa një ditë të bardhë pas aq mjerimesh dhe vuajtjesh të patreguara, ndjeva një lëmsh mallëngjimi në grykë dhe më rrotullohej në kokë një emër që ka fituar mirënjohjen e gjithë zemrave shqiptare, emri i Presidentit Wilson. Një herë, në Parlamentin anglez Edmund Burke ka thirrur me dëshpërim: “Alas, the age of chivalry is gone”! Ajme! Koha e kalorësisë shkoi! Presidenti Wilson e përgënjeshtroi këtë asersion dhe provoi në shekullin e njëzet që ka një vend, i cili edhe produkon kalorës bujarë për të mbrojtur jetimët, të vejat dhe të shtypurit. Qysh ta qajmë e ta vjatojmë këtë kalorës pa frikë edhe pa njollë, chevalier sans peur et sans reproche! U eklipsua Dielli i të vegjëlve dhe i të mjerëve. U rrëzua përdhe dushku i madh me degët e të cilit kishin ndërtuar folenë e tyre ëndërrronjësit idealistë dhe nga ky rrëzim oshëtiu me rënkim pylli i errët i dheut dhe u zhduk vizioni i një bote më të mirë dhe më njerëzore. Po zemrat përpjetë! Sursum corda! Amerika, ajo nënë bujare që i ka dhënë botës Wilson-in, ka për të lindur edhe të tjerë kalorës si ai, kalorës të cilët të kenë mbi shqytin e tyre kryefjalën e Virgjilit: “Parcere parvis et debellare superbos”, kalorës të cilët të mbrojnë të vegjëlit dhe të përunjin kryelartët, kalorës të cilët të vazhdojnë dhe të mbrojnë veprën e paqes, e vëllazërimmit, e mirëdashjes ndërkombëtare.