Dy grate qe shkruajten historine e ndritur te kombit, per culturen, diplomcine dhe emancipimin e gruas shqiptare, Parashqevi e Sevasti Qirjazi
Dy grate qe shkruajten historine e ndritur te kombit, per culturen, diplomcine dhe emancipimin e gruas shqiptare, Parashqevi e Sevasti Qirjazi jashtë kufijve dhe trojeve tona qe me siguri nuk e paten të lehtë rrugën e suksesit
Ne histori rralla here ndodh edhe në botën me qytetërim të lartë, kur anëtarët e një familjeje hyjne së bashku me historinë e lëvizjes kombëtare të një populli,
Do t’i quaja Diell dhe nena te verteta te Kombit Shqiptar Paraskevi D. Kyrias (Parashqevi D. Qiriazi) Jam e impresionuar nga hulumtimet per pateriotet e mija Kolonjare per aktivitetin e tyre me kararkter historic, diplomatic dhe kulturor ne dobi Gruas e Kombit Shqiptar .
Preardhja dhe shpërngulja në Manastir
Familja Qiriazi gjenezën e vet e ka nga Kolonja. Në afërsi ka patur fshatra prej të cilave kanë dalë patriotët më të shquar të Shqipërisë: Vëllezërit Frashëri, dhëndëri i tyrre Shahin Kolonja, si dhe Sali Butka i njohur si “Legjenda e Shqipërisë së Jugut” etj. Qiriazët e lidhën fatin me Manastirin edhe për shkak se aty gjetën gjurmët e të parëve të tyre: Pellazgëve, Linkestëve, Lekës, Bardhylit, Skënderbeut, Ali Pashë Tepelenës etj.
Parashqevia është e njohur, së bashku me motrën e saj, për emancipimin e gruas shqiptare dhe për rolin e saj kyç në organizimin së parë të grave të shoqërisë-Yll ‘i Mëngjesit (Morning Star) -Në 1912 në qytetin e Kortcha.Në Boston, ajo ja kushtoi jetën për çlirimin e kombit te saj , si themelues dhe redaktor i një reviste shqiptare amerikane me bazë e quajtur Yll ‘i Mëngjesit 1917-1920.
Ne vitin 1920, pjesëmarrja e tyre aktive në jetën arsimore e politike, e sidomos pjesëmarrja e Parashqevi Qiriazit në Konferencën e Paqes në Paris, më 1919. Në historinë e mendimit historik politik kulturor shqiptar, motrat Qiriazi, pa dyshim zënë një nga vendet e nderit për luftën dhe angazhimin e tyre si në arsim edhe në diplomaci, duke e veçuar qëndrimin e tyre në faktin se, tërë jetën ia kushtuan çështjes së atdheut.
Ajo ka lindur Në 1880, Parshqevia eshte e bija e Dhimitrit dhe Marias
Ka lindur në vilajetit të Manastirit në Perandorinë Osmane. Si një fëmijë ajo mësoi të fliste pesë gjuhë dhe si një grua e re ajo ka zoteruar keto gjuhe te. Edhe pse e vogël në shtat, ajo ishte e frikshme në ndikim. Pas diplomimit të saj në 1904 nga Kolegji i shquar amerikan për vajza në Konstandinopojë, ku ajo shërbeu si presidente e qeverisë së studentëve në vitin e saj të lartë, ajo është emëruar ne drejtorine e aktrimit dhe një mësuese e shkollës të pare të vajzave shqiptare 1904-1905 dhe përsëri në 1910-1911, ndërsa motra e saj Sevasti Kyrias ishte me vone Në 1907-1908, Paraskevi ishte përkthyese dhe mësuese gjuhe për misionarin e sapoardhur zotin Phineas B. Kennedy, të dërguar nga Bordi Amerikan i Komisionerëve për Misioneve të Jashtme me kërkesë të shkollës.
PARASHQEVI QIRIAZI (1880-1970)
Parashqevi Qiriazi, lindi në Manastir më 2 qershor 1880. Shkollën fillore e kreu në vendlindje. Në vitin 1899, ishte nxënëse e Shkollës së Vashave në Korçë. Edhe Parashqevia mësimet e larta i kreu në Kolegjin Uimins në Stamboll në vitin 1904. Kthehet në Korçë dhe merr drejtimin e shkollës shqipe të vajzave dhe iu kushtua mësuesisë. Në vitin 1908, mori pjesë aktive në Kongresin e Manastirit. Më 1909, Prashqevia botoi në shtypshkronjën “Bashkimi i kombit” “ABETARE PËR SHKOLLAT E PARA”, duke zënë vend në historinë e shkollës shqiptare si e para grua autore tekstesh shkollore. Në shkrimet e saj shfaqi pikëpamjet demokratike të përparuara të kohës, ishte për arsimin fillor falas e të detyruar, të shtrirë edhe në fshatra, për organizimin e shkollave të mbrëmjes dhe të universitetit popullor. Ajo ushtroi gjithashtu, nevojën e organizimit të institucioneve kulturore në Shqipëri, si ngritjen e bibliotekave në qytete, themelimin e një shtëpie botuese etj. Qe një nga themelueset kryesore të shoqërisë së grave “Yll’i Mëngjezit” (Korçë, 1909). Me bashkëpunimin e së motrës Sevasti Qiriazi, përgatiti dhe botoi në mërgim revistën “Ylli i Mëngjezit” (1917). Mori pjesë në Konferencën e Paqes (Paris, mars 1019) si përfaqësuese e shqiptarëve të mërguar në Amerikë. Në atdhe u kthye në vitin 1921, dhe vazhdoi të merrej më çështjen arsimore e kulturore. Pas Luftës së Dytë Botërore, botoi kujtimet nga veprimtaria e saj patriotike.
SEVASTI QIRIAZI (1871-1949)
Në hsitorinë e arsimit dhe të shkollës shqipe, personaliteti dhe vepra arsimore-pedagogjike e Sevasti Qiriazit, aë vend të nderuar. Ajo ishte mësuese, pedagoge dhe organizatore e edukimit dhe arsimimit të femrave, veprimtare e palodhur e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, drejtoreshë e Shkollës së Vashave në Korçë, atdhetare e flaktë, intelektuale dhe poliglote që zotëronte shumë gjuhë të huaja.
Sevastia lindi në Manastir në vitin 1871. Në fillim mësoi në shkollën fillore greke, e më vonë në shkollën amerikane në Manastir, ndërkaq studimet e larta në Kolegjin e vajzave në Stamboll, në vitin 1891, nën kujdesin e Naim Frashërit. Menjëherë pas diplomimit, Sevastia u kthye në Shqipëri për të puanuar në shkollën shqie të vashave. Mori pjesë në Kongresin e Elabasanit (1909), ishte anëtare e komisionit për shqyrtimin e teksteve shkollore të ngritura nga shoqëria “Përparimi”. Botoi “Gramatikën elementare për shkollat fillore” (Manastir 1912), Shkronjëtoren e gjuhës Shqipe”, dhe përgatiti për botim serinë e teksteve të historisë së kohës së moçme, të mesme, të re dhe të sotme etj.
Dy motrat Sevastia dhe Parashqevia, si drejtuese të Shkollës së Vashava në Korçë e si organizatore, qëndrojnë në radhë të parë të luftës për të vënë në jetë programin iluminist për arsimin e popullit tonë. Si pioniere e emancipimit, gjithë jetën ia kushtuan edukimit dhe emancipimit të grave shqiptare për t’i përgatitur si nëna të së nesërmes dhe shtylla të fuqishme të kombit tonë. Si krijues, të dyja motrat kanë meritë se guxuan të shkruajnë e të krijojnë, si gra janë ndër të vetmet në kohën e tyre që dhanë një kontribut për pasurimin e botimeve didaktike. Si politikane e diplomate ato e përfaqësuan me dinjitet lëvizjen tonë kombëtare dhe mbrojtën me guxim para diplomacisë së Fuqive të Mëdha dhe forumeve ndërkombëtare kërkesat e shqiptarëve e të drejtat legjitime të popullit tonë. Diplomacia evropiane e quajti Parashqevi Qiriazin “Zhan D’Arka Shqipate”. Si oratore, u shquan të dyja motrat për qartësinë e mendimit dhe predikuan në popull idetë e mëdha të Rilindjes Kombëtare, të luftës së drejtë që bënte populli ynë për ruajtjen e pavarësisë dhe të sovranitetit të vendit tonë. Në mënyrë të veçantë, si mësuese u shquan për vullnetin, pasionin, këmbënguljen dhe për kërkesat e larta për ta ngritur shkollën e tyre në nivelin e shkollave më të mira të kohës.
Në 1908, si delegate e Shkollës së vajzave në Kongresin e rëndësishëm Alfabetit të Manastirit, Paraskevi u emërua sekretare për të zgjidhur çështjen e alfabetit shqiptar. Pas kësaj, ajo shkroi librin 1909 ciklit të lartë (abetare) sipas shkrimit të zgjedhur rishtas shqiptare. Ajo është e njohur, së bashku me motrën e saj, për emancipimin e grave shqiptare dhe për rolin e saj kyç në organizimin së parë të grave të shoqërisë-Yll ‘i Mëngjesit (Morning Star) -Në 1912 në qytetin e Korca. Në 1913, ajo fitoi një diplomë master në arsim nga Kolegji Oberlin në Ohajo.
Pas luftërave ballkanike dhe në shpërthimin e Luftës së Parë Botërore, ajo iku për jetën e saj (ashtu si edhe shumë), duke lëvizur në Bukuresht në 1914 dhe për në Shtetet e Bashkuara në vitin 1915. Në Boston, ajo kushtoi jetën e saj për çlirimin e saj komb dhe për emancipimin e gruas, si themelues dhe redaktor i një reviste shqiptare amerikane me bazë (i quajtur gjithashtu Yll ‘i Mëngjesit) 1917-1920. Në 1919, ajo hipi në Paris si e vetmja grua diplomati shqiptar në Konferencën e Paqes të Versajës, që përfaqëson Partinë Kombëtare të Amerikës shqiptare. Pavarësisht fushatave të fuqishme të ndajnë Shqipërinë në mesin e fqinjëve të saj, konferenca përgjithësisht kufijtë e Shqipërisë afirmua si ata ishin tërhequr në 1913 në Konferencën e Paqes në Londër.
Pas luftërave ballkanike dhe në shpërthimin e Luftës së Parë Botërore, ajo u largua , duke lëvizur në Bukuresht në 1914 dhe për në Shtetet e Bashkuara në vitin 1915. Në Boston, ajo ja kushtoi jetën për çlirimin e saj kombit saj dhe për emancipimin e gruas, si themelues dhe redaktor i një reviste shqiptare amerikane me bazë (i quajtur gjithashtu Yll ‘i Mëngjesit) 1917-1920. Në 1919, Paris ajo foli si e vetmja grua diplomate shqiptare në fillim të viteve 1920, Paraskevi kthye në Shqipëri me vëllain e saj -ne -ligj dhe motra, Kristo dhe Sevasti Kyrias Dako, për të vazhduar për të edukuar vajzat. Instituti i tyre sapo formuar Kyrias Vajzave ne Tiranë do të siguronte mësues të nevojshme për shumë prej shkollave të reja .
Formimi arsimor intelektual dhe politic i motrave Qiriazi
Gjatë hulumtimeve për jetën dhe veprimtarinë e motrave Qiriazi, jam inspiruar nga pjesëmarrja e tyre aktive në jetën arsimore e politike, e sidomos pjesëmarrja e Parashqevi Qiriazit në Konferencën e Paqes në Paris, më 1919. Po ashtu më ka bërë përshtypje qëndrimi dhe diplomacia e saj që ka tregua gjatë mbajtjes së konferencës, ku me mençuri luante rolin e katalizatorit dhe bënte çmos për ta ruajtur ekuilibrin midis grupeve të ndryshme dhe u tregua shumë e zonja në këtë drejtim.
Parashqevi Qiriazi, grua shqiptare, e rritur dhe e edukuar në frymën e rilindësve. E diplomuar në dy universitete: në atë të Stambollit dhe, në atë të Oberlinit, (SHBA). Ishte njohëse e mirë e shtatë gjuhëve të huaja. Kryetare e shoqërisë së grave “Ylli i mëngjesit”, po ashtu edhe përfaqësuese e “Partisë Politike Kombëtare” në Konferencën e Paqes në Paris. Në kohën kur mori pjesë në Konferencë kishte vetëm 38 vjet, dhe ishte e vetmja diplomate grua, midis shumë diplomatëve të tjerë burra për të mbrojtur të drejtat e kombit shqiptar dhe, shkëlqeu me aktivitetin dhe sjelljen e saj diplomatike në mes burrave të shumtë. Bile, në një rast nga Parisi shkruante “Korrespondenti”, duke dhënë këtë vlerësim për të “Le të mburremi, jo vetëm ne burrat, por edhe gjithë zonjat shqiptare se zonjusha Parashqevi Qiriazi, Zhan D’Arka e Shqipërisë na nderoi të gjithëve. As një komb i madh ose i vogël nuk ka sot në Paris një delegat zonjë, po Shqipëria ka këtë zonjushë, e cila me diturin dhe mençurinë e saj dita më ditë po fiton simpatinë e të huajve për fitim të Shqipërisë.
Angazhimi i saj merr vlerë të veçanta se, ajo punoi në një kohë kur errësira dhe prapambetja shekullore kishin lënë gjurmë të thella dhe hendeku midis veprimtarisë së burrave dhe grave ishte aq i thellë sa e bënte të pamundur pjesëmarrjen e tyre në jetën politiko-shoqërore.
Veç kësaj, ajo u ngrit mbi paragjykimet, duke qenë në ballë të elitës intelektuale të kohës. Parashqevi Qiriazi radhitet në mesin e intelektualeve, politikaneve dhe elementeve më demokrate, që kishin marrë mbi vete detyrën e shenjtë të luftëtarit për çlirim kombëtar, përparim, nxjerrjen nga prapambetja dhe radhitjen e saj përkrah vendeve të zhvilluara.
Veprimtaria e tyre në SHBA
Veprimtarinë e tyre në SHBA, motrat Qiriazi e zhvilluan në përputhje dhe brenda kuadrit të Programit të Lidhjes Kombëtare që kishte si moto kryesore ruajtjen e pavarësisë, sovranitetin dhe tërësinë tokësore të shtetit shqiptar, që brenda saj të përfshiheshin Kosova, Çamëria dhe vise të tjera të banuara nga shqiptarët.
Organizata “Partia Politike Kombëtare” e themeluar në vitin 1917 në Uorçester (SHBA), në gjirin e mërgimtarëve ekonomikë shqiptarë të atjeshëm, vazhdoi të vepronte deri në mesin e vitit 1920. Kryetarët e saj ishin Sevasti Qiriazi-Dako dhe Kristo Dako, të cilët në emër të kolonisë së shqiptarëve të Amerikës, u parashtruan qarqeve më të larta të shtetit amerikan dhe Fuqive të Mëdha të Evropës disa kërkesa në mbrojtje të çështjes shqiptare.
Gjatë tërë periudhës sa zgjati konferenca dhe sa veproi partia, anëtarët e saj zhvilluan një varg konferencash në qytete të ndryshme të SHBA dhe botuan artikuj me përmbajtje kombëtare. Partia Politike Kombëtare u drejtoi Fuqive të Mëdha disa memorandume e protesta dhe fillimisht duke i ditur meritat e mëdha të Ismail Qemalit për shpalljen e pavarësisë dhe për mbrojtjen e tërësisë territoriale të atdheut, e kishte caktua delegat të saj për në Konferencën e Paqes në Paris.
Më 26 janar, 1919, në Peruxha të Italisë, Ismail Qemal Vlora ndërron jetë, dhe në vendin e tij, si përfaqësues të Partisë Politike Kombëtare u caktua të marri pjesë Parashqevi Qiriazi, e shoqëruar nga Mihail Grameno dhe Nuredin Vlora. Për llogari të PPK, në Paris kishte shkua edhe Nikoll Ivanaj. Këta të gjithë u bashkuan me përfaqësuesit e kolonive të tjera shqiptare: të Turqisë, të Rumanisë dhe të Federatës “Vatra” në SHBA. Për një kohë, formuan një front të përbashkët, duke iu kundërvu qëndrimit kapitullues të delegacionit të Qeverisë së Përkohshme të Durrësit ndaj Italisë.
Gjatë Luftës së Parë Botërore e më shumë në mbarim të saj u vu në rrezik e ardhmja politike dhe territoriale e shtetit të ri shqiptar. Në Konferencën e Paqes të organizuar në vitet 1919-1920, Fuqitë e Mëdha, fituese të Luftës Botërore mbështetën pretendimet ekspansioniste të shteteve fqinje në dëm të Shqipërisë, duke shpërfillur të drejtat kombëtare më themelore të popullit saj.
Parashqevi Qiriazi, me të mbërritur në Paris, në takimet me gazetarë, diplomatët e politikanë të huaj, ajo parashtroi kërkesat e Partisë Politike që përfaqësonte. Ajo iu kundërvu pretendimeve të vendeve fqinje për copëtimin e mëtejshëm të Shqipërisë dhe u shpreh kundër synimeve italiane për protektorat të saj.
Me këtë përmbajtje edhe iu dërgua një memorandum Fuqive Aleate, një muaj më herët se të përfundonte Lufta e Parë Botërore, me anën e së cilës mbronte të drejtat e popullit shqiptar, interesat e tij dhe shtetin shqiptar nga lakmitë dhe synimet shoviniste të shteteve fqinje.
Ajo deshmonte per lashtësine e popullit shqiptar, dhe denonte hapur padrejtësitë që ishin bërë nga shtetet e ndryshme dhe Fuqitë e Mëdha.
Gjatë kohës sa qëndroi në Paris dhe përderisa çështja shqiptare nuk ishte shtruar përpara konferencës, Parashqevi Qiriazi u tregua aktive dhe i dendësoi kontaktet e saja me pjesëtarët e delegacioneve, që merrnin pjesë në Konferencën e Paqes.
Kultura e saj iu imponohej bashkëbiseduesve, dhe sillte cudi se si née grua e ardhur nga errësira dhe prapambetja e një vendi siç ishte Shqipëria, kishte dal kjo grua që komunikonte aq lirshëm e me dinjitet me cilindo diplomat e burrë shteti.
Parashqevi Qiriazi, ishte njé Pateriote e vertete , një grua që e donte Shqipërinë, ashtu në kufijtë e saj të natyrshëm, por kur shihte përçarjet e delegacioneve shqiptare, trishtohej së tepërmi dhe është e njohur letra që i shkruan motrës Sevasti: “Neve, një grusht njerëz jemi, po katër soje shkrimesh dërgojmë: një Qeveria, një Mehmet Konica me dr. Mihal Turtullin, një delegatët e kolonive dhe një Esat Pashë Toptani.
E duam Shqiperine te lire –Thoshte parashqevia dhe sevastia
Formimi i parashqevise e perceptonte se me qëndrimet e ndryshme të delegatëve shqiptarë, jo vetëm që nuk do të arrihej bashkimi, por as që do të realizohej qëllimi dhe ëndrra e tyre për ta parë Shqipërinë të lirë, përkrah vendeve të tjera evropiane. Në një letër tjetër ajo shkruante: “Grekët kanë një përfaqësues të vetëm, ashtu edhe serbët, po ne , të mjerët ne”.
Misioni i saj fisnik beri qe te shkonte ne Paris. Ajo qëndroi në Parisë për 8 muaj në mbrojtje të çështjes kombëtare, duke zhvilluar një aktivitet të pa imagjinueshem diplomatik, një veprimtari të dendur politike me takime, diskutime, mbledhje me delegatë shqiptar dhe të huaj për të shpalosurr strategji në dobi të çështjes kombëtare. Diplomacia evropiane e ka cilësua Parashqevi Qiriazin edhe “Zhan D’Arka shqiptare”.
Paraskevi kthye në Shqipëri me vëllain e saj më 1921-ne -ligj dhe motra, Kristo dhe Sevasti Kyrias Dako, për të vazhduar për të edukuar vajzat. Instituti i vajzave i quajtur Kyrias i sapo formuar ne Tiranë do të siguronte mësues të nevojshme për shumë shkolla të reja .
Nder kohe ndoqi me interes dhe mbështeti zhvillimet politike në Shqipëri, pa pushuar së shkruari për çështjen kombëtare. Në ndërkohë u bë një nga themelueset dhe drejtueset kryesore të Institutit Femëror “Kyrias” në Tiranë e Kamëz (1922-1933), duke e shndërruar institucionin në një nga shkollat e mesme më dinjitozet në Shqipëri. Për shkak të qëndrimit të saj antifashist, më 15 tetor 1943 u internua nga Gestapoja në kampin Anhalt (Banjicë). I mbijetoi vdekjes dhe pas mbarimit të luftës u kthye në atdhe. Më 17 dhjetor 1970, vdiq në Tiranë. Familja e Qiriazëve ndër shekuj do të qëndrojë në panteonin e pavdeksisë
Ing Informatik
Liliana Pere
