Nocionet gjeopolitikë dhe gjeografi politike, në dukje
mund të thuhet se kanë kuptimin e njëjtë, por nuk është kështu.
Megjithatë ndërmjet tyre ekziston një dallim, ngaqë që të dyja janë
shkenca të ndryshme. Në vazhdim të këtij shkrimi do të japim një
shpjegim të shkurtër lidhur me lëndën e studimit që kanë
këto dy shkenca dhe vendin e tyre në sistemin e shkencave
gjeografike.
Disa fjalë mbi zhvillimin e gjeografisë si shkencë
Gjeografia si shkencë është e vjetër. Fillet e saj mund të thuhet se
janë qysh në shekullin e tretë para erës së re. Në këtë kohë Shkolla e
Aleksandrisë me Erastostenin si përfaqësues kryesor, pati mundësi të
njohë formën e Tokës dhe për herë të parë të përdorë emrin gjeografi.
Shkencëtarët e asaj kohe janë marrë vetëm me pyetjen KU, kurse pyetjet
ÇFAR dhe PSE kanë qenë lëna pas dore. Nga kjo shihet se pjesa më e
madhe e botës ka qenë e panjohur. Më vonë në zhvillimin e të menduarit
gjeografik tek grekët kanë ekzistuar tre aktivitete:
• Kërkim dhe zbulim i vendeve të panjohura;
• Përpunim i hartave dhe kolekcion i dokumentacionit për vendet e panjohura;
• Spekulimet shpirtërore mbi materialin e kolektuar (me këtë janë
marrë vetëm filozofët grek).
Nga dietarët grek që pat dhënë më tepër në zhvillimin e gjeografisë
është Herodot-i (485-425), kurse në fillim të erës së re paraqitet
Ptolomej (90-168). Të gjitha njohuritë mbi botën ky i fundit i pat
përmbledhur në librin “Gjeografi” të ndarë në tetë pjesë.
Hovin e zhvillimit shkencor gjeografia e pat në shekullin e 19. Në
gjysmën e dytë të këtij shekulli , A. Humbolt dhe K. Ritter, në
univerzitet gjermane themelojnë katedrën e parë për gjeografi. Në këtë
kohë kur shkencat qenë ndarë në natyrore e shoqërore, gjeografia
ndohet në gjeografi fizike dhe antropogjeografi. Pasi shkencat
natyrore patën një hov më të madh në zhvillimin e vet, kjo ndikoj që
edhe gjeografia fizike të zhvillohet me një trend më të përshpejtuar.
Gjeografia tradicionalisht është e sistematizuar në grupin e shkencave
natyrore, nga fakti se ajo sëpari lëndë studimi e ka natyrën e pastaj
elementet përbërëse të saj.
Duke u nisur nga fakti se gjeografia si shkencë në mënyrë komlekse e
studion natyrën dhe krahas me të edhe shoqërinë, si rjedhojë e kësaj
patën lindur dy doktrina:
1. Determinizmi natyror dhe
2. Posibilizmi
Sipas determinizmit natyror, natyra dhe elementet përbërëse të saj,
kanë një rol vendimtar në shtrirjen e popullsisë, aktivitetin e saj,
mënyrën e jetesës etj.
Posibilizmi në raport njeri-natyrë, prioritet i jep njeriut dhe shoqërisë.
Lindja e gjeopolitikës dhe gjeografisë politike
Nga këto dy doktrina, në kuadër të gjeografisë, lindën dy shkenca:
gjeopolitika dhe gjeografia politike. E para e pakapshme në sistemin e
shkencave të gjeografisë bashkëkohore. Interesat mbi natyrën, si në
aspektin gjeopolitik dhe gjeografisë politike, janë shumë të vjetra.
Aristoteli rëndësi të posaçme i pat dhënë kushteve relievore. Herodoti
e mendon të kundërtën- te popujt e mëdhenj ekziston ideja për okupim
të trojeve të huaja. Sipas Hipokritit në rruzullin tokësor ekzistojnë
tre breza: 1. Brezi i ngrirë i veriut (aty jetojnë njerëzit fizikisht
të zhvilluar). 2. Brezi i nxehtë ( këtu jetojnë njerëzit me njgjyrë më
të erët dhe të vegjël). 3. Brezi i mesëm (këtu jetojnë njerëzit më të
aftë). Rousseau (Ruso) madhësinë e shtetit e quan si element me
rëndësi gjeopolitik. Shikimet politgjeografike i ka edhe tek V.Petty.
Raporti në mes varësisë së politikës dhe hapësirës, në analizat
gjeografike është një proces i vazhdueshëm. Nga ky shkak në kuadër të
antropogjeografisë, shumë shpejt lindi gjeoprafia politike. Këtë
nocion për kerë të parë e pat përmendur Turgot më 1750.
Në kohën e fundit në qarqet shkencore ështe debatuar mjaft mbi
konceptin e gjeopolitikës. Kjo nga fakti se ndërmjet këtyre dy
shkencave është vështirë që të tërhiqet një vijë e qartë e cila do të
tregonte ndonjë dallim rrënjësor. Sipas disa autorëve lidhur me
gjeopolitikën paraqiten dy pyetje thelbësore: A ekziston mundësia që
gjeopolitka të afirmohet dhe të kufizohet në kuptimin akademik,
përkatësisht vall ekziston mundësia që të përcaktohet lënda e studimit
apo ajo është vetëm një term për përcaktimin e shpekulimeve
ideologjike. Dhe e dyta, nëse gjeoplitika mund të jetë shkencë, vall
është pozicionimi i saj në mes shkencave gjeografike ose atyre
politike.
Megjithatë, gjeopolitika bashkëkohore ka lëndën e vet te studimit dhe
dallon nga lënda e gjeografis politke. Përderisa gjeografia politike
studion shtetet dhe nëpërgjithësi bashkësitë teritoriale politike dhe
aspektin politik nga ana e ndimikit të faktorëve gjeografikë, nënvizon
një autor, gjeopolitika studion rëndësinë e kushteve gjeografike në
politikën e shtetit, ndaj ajo mund të jetë vetëm një dishiplinë si urë
ndërlidhëse në mes gjeografisë dhe shkencave politike, por më tepër
anon nga shkencat politke. Ajo paraqet një interes të veçantë për
politikanët, juristët dhe eprorët ushtarakë. Disa janë të mendimit se
mund të sistemohet në shkencat ushtarake.
Gjeopolitika në shërbim të politikës ekspanzioniste
Gjeopolitika është e lidhur drejtpërsëdrejti me natyrën, ndaj mund të
thuhet se ajo e studijon hapësirën gjeografike për nevojat e politkës.
Gjatë gjysmës së dytë të shekullit 19 paraqiten ndryshme të shpejta në
konstelacionin politik botëror. Paraqiten shtete me zhvillim ekonomik
kapitalist të cilët synojnë në kolonizimin e vendeve të huaja. Kjo
solli që edhe raportet në mes tyre të ashpërsohen. Në këtë mënyrë u
ripërtri sistemi gjeopolitik, i cili fillet i ka qysh në kohën antike.
Duke u nisur nga pozicioni i interesave politike, shumë shtete me
ndihmën e faktorëve gjeografik filluan t’i arsyetojnë qëndrimet e tyre
eksploatuese. Në kohën e kolonizimit determinizmi gjeografik fiton
formën teorike reakcionare. Kjo, sipas shumë autorëve, mund të shihet
në veprat e Riter-it, Racel-it, Mehen-it, Makinder-it, Hetington-it,
Maltus-it e shumë të tjerëve. Teoria reakcionare gjeopolitike gjen
mbështetje të fortë edhe në nacizmin hitlerian të shekullit 20.
Kontributin më të madh në botkuptiomet gjeopolitike e ka Fridrih
Racel. Ai në librin e tij “Gjeografia politke” shtetin e shikon si
dukuri biogjeografike, unitet ndërmjet jetës dhe hapësirës. Në
analizat politiko-gjeografike ai mbështetet në dy lloje ligjesh-
ligjet biologjike dhe ligjet gjeografike. Në sajë të studimeve të veta
Racel vjen në përfundim se luftërat ose konfliketet politke në mes
shteteve janë dukuri e natyrshme të cilat janë si rjedhojë e
kundërthënieve në mes jetës së shteteve, e cila është mjaft dinamike
dhe hapësirës e cila është statike, e pandryshueshme.
Nga ana tjetër edhe Makinder-i ka gati botkuptime të njëjta si të
Racel-it. Disa analistë qëndrimet e këtij teoricienti i konkludojnë në
këtë mënyrë: “Civilizimi dhe historia evropjane janë produkt i luftës
shekullore kundër invazioneve aziatike”. Sipas përfundimeve të tij
(Makinder-it) Azia Qendrore dhe Siberia qenkan boshti i historisë, ose
zemra e sterës (heartland), kurse Evroazia dhe Afrika janë ishull
botëror. Ai është i mendimit se historia e njerëzimit nuk është gjë
tjetër, veç luftë nëmes forcave tokësore e detare. Madje konstaton se
në interes të paqes globale dhe ndërprerjes së ndikimeve deterministe,
qenka e nevojshëme që të vendoset baraspeshë në mes heartlend-it dhe
zonave periferike- rimland-it. Tezat e njohura të Makinder-it janë
këto:
• Kush sudon Evropën Lindore sundon zemrën e sterës (heartland-in);
• Kush sundon zemrën e sterës sundon ishullin botëror (world island);
• Kush sundon ishullin botëror sundon edhe me brezat përreth, d.m.th.
me tërë botën.
Disa autorë bashkëkohorë, gjeopolitikën e definojnë në këtë mënyrë: “
Gjeopolitika është shkencë që studion ndikimin e pozitës gjeografike,
pasurive natyrore dhe rrethit fizik në politikën e jashtëme të shtetit
dhe ka burimet e veta jo vetëm në gjeografi, por edhe në ekonomi,
histori dhe në shkencat ushtarake”. Etimologjikisht kuptimi i nocionit
gjeopolitikë ka kuptimin politika e natyrës. Shumë autorë janë të
mendimit se era e globalizimit sjell në shuarjen e shtetit dhe me të
sjell që edhe lënda e gjeopolitkës të jetë e pakuptimtë.
Tezat gjeopolitike të autorëve që i përmendëm dhe disa të tjerëve, në
gjysmën e parë të shekullit 20 në tërësi i pranoj Hitleri, i cili më
vonë qe nismëtari i një lufte ekspanzioniste me përmasa botërore. Ai
duke u bazuar në tezat gjeopolitike, objektiva e tij finale ka qenë ta
okupojë botën e pastaj ta ndajë në zona ndikimi të cilat do t’i
mundësonin që të krijonte një shtet të komodshëm gjerman, ku raca
gjermane do të bënte një jetë të tillë e cila do dallonte nga ajo e
popujve të tjerë. Këto ishin ëndrrat e Hitler-it që nuk u reapizuan
kurrë.
Gjeopolitika pasi ka karakter ekspanzionist, në fund të shekullit të
kaluar gjeti mbështetje të fortë edhe në politikën
ekspanzioniste-fashistoide millosheviqjane gjatë shpërbërjes së
Jugosllavisë, ku ai kish si piksynim në sërbizimin e trojeve përreth
dhe pasatj krijimin e Serbisë së Madhe.
Koncepti i gjeografisë politike
Zhvillimin e gjeografis politike shumë autorë e shqyrtojnë në disa
faza. Studiuesi kroat,Vlatko Cvrtila, është i mendimit se ajo mund të
shihet në tri faza. Sipas tij fazat janë këto: 1. Studimi i raporteve
në ambient, 2. Studimi i aftësis kombëtare, 3. Studim i rajoneve
politikë.
Në sajë të kësaj ndarjeje ky ator është i mendimit se gjeografia
politike paraqitet në fazën e dytë, përkatësisht në studimin e
aftësisë kombëtare dhe shtetin si formë themelore për studimin dhe
zgjerimin kombëtar. Në fakt kujdes të posaçëm në studimert e veta ajo
i kushton shtetit. Pra gjeografia politike i studion shtetet dhe
nëpërgjithsi bashkësitë territoriale-politike.
Megjithatë, në literaturën shkencore akoma nuk mund të gjendet një
koncept i qartë për këtë dishiplinë shkencore, e cila kohën e krijimit
nuk e ka shumë të gjatë. Edhe pse ësht një fushë shkencore ku më tepër
ka trajtim teorik se sa praktik, nuk është e përfshirë vetëm në
shkencat e gjeografisë, por edhe në shekencat politike, nëpërgjithësi.
Gjeografia politike si shkencë është themeluar gjatë studimit të
shteteve, përkatësisht zhvillimit të tyre, dhe është në shërbim të
shkencës. Ndërsa gjeopolitika si shkencë vazhdimisht e ndërron lëndën
e studimit të vet dhe ekziston vetëm që t’i shërbejë politikës.
Gjeopgrafia politike studion njësit territoriale-politike dhe proceset
politike nga aspekti i ndikimit të faktorëve gjeografik në kuptimin më
të gjerë, ndërkaq gjeopolitika shkon një hap më lark, në kuadër të
shkencave juridike- politike studion rëndësinë e faktorëve gjeografik
në politkën e shtetit. Një autor thotë se ajo nuk është dyfishim i
gjeografis politike ose ndonjë interpretim subjektiv, por është një
dishiplinë lidhëse në mes gjeografis dhe shkencave politike.
Nga kjo shihet se që të dyja këto dishiplina shkencore edhe pse
rrënjët i kanë të vjetra, si shkenca zhvillohen vonë. Që të dyja
lëndë studimi kanë hapësirën, por përsësi ekziston një dallim në mes
tyre. Gjeografia politike i shërben shkencës, kurse gjeopolitika
politikës së shtetit. E para lëndën e studimit nuk e ka ndryshuar
sipas kohës, ndërsa e dyta vazhdimisht e ka ndërruar, ndaj dhe nuk
mund të thuhet se ka një lëndë studimi të caktuar. Me kalimin e kohës
dhe me ndryshimet shoqërore-politike që kanë ndodhur gjatë kalimit të
kohës, kjo e dyta vazhdimisht është zhvilluar dhe përshtatur sipas
nevojave të politikës së shtetit.