Intervistoi Julia Gjika

Historia e vajzës që lindi dhe u rrit në internim duke vuajtur dënimin komunist që i dhanë stërgjyshit të saj, Mustafa Krujës. Sot është drejtuesja e koleksionit të femrave për Evropën në një nga kompanitë më të mëdha të botës të modës.

 

TIRANE ( Gazeta Metropol) Në shkurt të vitit 2011, një shqiptar mik i familjes, zoti Evgjen Merlika, më dërgoi një fletë të gazetës “New York Times” në të cilën ishte fotografuar vajza e tij Edira, në daljen nga sfilata e firmës “Ralph Lauren” për të cilën ajo punon. Fotografi ishte Bill Cunningham, 82-vjeçari reporter më i njohur i kësaj gazete. Mu mbush zemra me gëzim per faktin që një vajzë e re shqiptare tërhoqi vëmendjen e tij e akoma më tepër më lindi kurioziteti të di diçka më tepër për këtë vajzë, për të cilën pata lexuar disa rrjeshta në kujtimet e babait në librin e botuar në Shqipëri, “Një jetë në diktaturë”. Nëpermjet babait u lidha me Edirën e zbulova që ajo punon si menaxhere në fushën e modës që në vitin 2000 pasi u laureua në Universitetin Bocconi në Milano. Ne vitin 2005 kishte marrë pjesë në shkrimin e librit “Në kërkim të një horizonti të ri kulturor” (autori është Ardian Ndreca) duke përshkruar punën e saj dhe pastaj në vitin 2006 ka mbajtur një rubrikë në revisten “Spektër” mbi gratë e famshme për stilin në botë. Fatkeqësisht pas 3 numrash rubrika e saj u mbyll sepse, siç ja shpjegoi redaksia, shqiptarët nuk janë të interesuar në historinë e stilit por më tepër ata duan të dine ç’farë është në trend, ç’farë ngjyrash pëlqehen e ç’farë veshjesh. Edira nuk pranoi të shkruante diçka të ndryshme nga ideja e saj sepse ajo beson që Shqiperia sot ka nevojë të mësoje   historinë e stilit, sepse shija e së bukurës e së rafinuarës nuk vjen nga mundësia e harxhimit të parasë por nga një ndjenjë e shpirtit që krijohet e kultivohet me kohë. Kultura nuk është kurrë tepër.

Kjo është intervista që ajo më dërgoi me shpresën që arritjet e saja të jenë frymëzim e shpresë për të rinjtë shqiptarë në Shqipëri e kudo në botë të cilët duhet të besojnë se asgjë nuk është e pamundur në qoftë se dëshirohet e ndiqet me punë serioze e të ndershme. E kaluara është e rëndësishme por shpresa në të ardhmen është akoma më e rëndësishme për brezin e ri. Duke lexuar këtë intervistë ndjeva një dhimbje therrëse për të kaluarën e saj dhe një revoltë për faktin që vlerat e përmendura prej saj nuk zenë asnjë vend në Shqipërinë e pas diktaturës. Në shumicën e gazetave, revistave, kanaleve televizive në Shqipërinë e sotme, vijohet t’u bëhet jehonë bëmave të njerëzve që punuan për forcimin e diktaturës komuniste, sikur ajo të ishte një kohë suksesesh të mëdha, sikur këta njerëz ishin e janë heronj, etj. Nga ana tjeter vëndin e parë në famë e kanë pjesëtarët e Vëllait të madh e të tjera emisione që mbeten larg vlerave të vërteta e ngulin në mendjen e rinise nje pamje të shtrembëruar të suksesit. Edira është stërmbesa e Mustafa Merlika Krujës,  atdhetar, i cili i kishte shërbyer atdheut me përkushtim 29 vjet (1910-1939) dhe u konsiderua armik e tradhëtar, sepse pranoi të shërbente vetëm 13 muaj si kryeministër i Shqipërisë së pushtuar nga fashizmi italian, për të shpëtuar atë që mund të shpëtohej. Ai u dënua me vdekje në mungesë prej gjyqit të popullit më 1945, kurse familjarët u trajtuan mizorisht burgjeve e kampeve të përqendrimit në kohën e diktaturës. Si këto viktima, ka pasur shumë… Jeta e tyre duhet njohur, për ta duhet shkruar shpesh e më shpesh. Njohja e vuajtjeve të tyre, e qëndresës së tyre, do të na ndihmojë të bëhemi qytetarë më të lirë, më demokratë, më të vlefshëm për shoqërinë dhe atdheun. Ma sa duket fara e mirë nuk prishet e kështu sot mund të flasim me krenari për stermbesën e Mustafa Krujës që, brenda mundësive të veta, jep kontributin për ngritjen e dinjitetit shqiptar në botën në të cilën ajo jeton.

Edira Merlika, lindi në Lushnjë më 29 qershor 1976 e jetoi në një kamp internimi në Grabian të atij rrethi deri në moshën 14-vjeçare. Është vajza e parë e Evgjen Merlikës, nipi i Mustafa Merlika Krujës, dhe Teuta Agollit, të cilët përveç saj patën një vajzë, Elenën e një djalë, Besandrin. Prindët punonin si puntorë bujqësie. E ëma, rrobaqepëse për pasion, është e para që i përciell dashurinë për stofërat, qëndisjet dhe gjithshka që i përket botës së veshmbathjes. Ajo dhe gjyshja italiane, e diplomuar në letërsi, do të jenë modelet e saj të vetëme të stilit gjatë fëmijërisë.

Më 1990 vjen në Itali, ku shkruhet në një Lice Klasik, prej atij në Universitetin Luigi Boçoni të Milanos, ku diplomohet në Ekonomi Aziendale me specializimin Fashion Management dhe një tezë mbi pozicionimin e një marke luksi. Njëherësh thellon vetë kulturën e modës duke studiuar Historinë e Veshjeve e të Modës, thellim që vazhdon gjithmonë me një pasion të pamasë.

Mbas diplomimit arrin të sendërtojë ëndrrën për të punuar në botën e modës, duke filluar nga Costume National, për të kaluar disa muaj më vonë tek Valentino e pastaj tek Ralph Lauren, ku sot është drejtoreshe e koleksioneve të gruas per Europen. Jeton e punon në Milano.

 

Si mund të më përmblidhni punën tuaj?

Unë punoj në sektorin që quhet merchandising. Merrem me përmbajtjen e koleksioneve që ndjek së bashku me stilistët që në lindje per tu siguruar që po krijojmë diçka që do të pëlqejë e do të shitet. Pas vizatimit të koleksionit vendos buxhetin e harxhimit mbi ç’do veshje që krijojmë. Kjo është ana më e vështirë sepse kemi të bëjme me shifra shumë të larta. Natyrisht kërkohet ndjenjë e shijes dhe e stilit e pastaj sigurisht aftësi me numurat. Gjithmonë mendojme se ç’farë do të veshin njerëzit pas 12 muajsh e pra duhet një farë vizioni i së ardhmes. Sigurisht nuk është e lehtë, si grua e nënë, të jem shpesh larg familjes për shkak të punës por me ndihmën e prindërve arrij të sistemoj gjithçka.

 

Si është një ditë tipike në zyrë? Po kur udhëton?

Arrij në punë ne orën 9, pas 50 minutash në tren sepse banoj jashtë qytetit. Zakonisht kohën e trenit ja kushtoj leximit ose punës. Gjatë ditës kam zakonisht mbledhje, njëra pas tjetrës, me pjesëtarët e grupit tim të punës. Zakonisht koha e vetme që kam për vete është ora e drekës në qoftë se edhe ajo nuk zihet me punë. Dreka zgjat jo më tepër se 10 minuta. Pastaj mbledhje përsëri deri në orën 6. Në atë orë dal sepse dua të vrapoj në shtëpi tek familja ime.

Kur udhëtoj në Evropë zakonisht zgjohem në orën 5.30 për të marrë fluturimin e parë. Një shofer më shoqëron në aeroport e pastaj vjen të më marrë në darkë.  Jemi bërë miq tanimë. Zakonisht gjysma e kohës i kushtohet vizitave të dyqaneve e gjysma mbledhjeve. Koha nuk mjafton kurrë për të kuptuar të rejat e fushës sonë.

Kur shkoj në Neë York nisem në mëngjes nga ora 10. 8 orë fluturimi e kurr arrij vrapoj në hotel, ndërrohem, bëj pak tualet per të fshehur sytë e kuq nga fluturimi e jam gati për dy mbledhje përpara darkës. Duke shpresuar që të paktën darkën t’a kaloj siç  dua, por ndonjëhere kjo është e pamundur sepse jemi me klientë e duhet të jemi në formë. Nga ora 10 e Neë Yorkut, që për mua është ora 6 e mëngjesit, mund të kthehem në hotel.

Ndonjëhere kur nuk jam kaq e zënë përdor kohën e lirë për të bërë shopping, ose më mirë akoma për të vizituar vëndet.

Shpesh herë më thonë që kjo punë është fantastike sepse nuk e dinë se sa forcë fizike e mendore duhet që të jesh gjithmonë në maksimumin e vetes, nga ana fizike e të përgatitjes, për të mos folur për anën dipllomatike.

 

Si vendosët të hyni  në fushën e menaxhimit të modës?

Fusha e modës dhe e stilit është pjesë e fushës më të madhe të bukurisë. Siç thotë Dostojevskij : Bukuria do ta shpëtoje botën. Megjithëse jam e bindur që ai flet për bukurinë shpirtërore, besoj se ka diçka të mirë e të lartë edhe për ndjenjën estetike.

Që kur isha e vogël kam pasur një prirje për të kundruar veshjet, bukurinë, që pothuajse gjithmonë lidhet me ëmbëlsinë në kujtimet e mia. Kam pasur fatin të kem pranë si modele në këtë fushë gratë e familjes sime. E para, stërgjyshja ime nga ana e babit, Caje Merlika, grua fisnike në shpirt e në trup. Gjithmonë e veshur me te zeza (i vdiq djali i katërt, Besimi, më 1944 në moshën 19 vjecare, së shkretës nënë) me lëkurë të bardhë si bora, aspak llafazane, e zhytur në kujtimet e saj, pra asnjëherë e vetme, e dashuruar mbas nesh.

Pastaj gjyshja ime Elena Gjika, gruaja më e jashtëzakonshme që kam parë. Nuk ishte vetëm me kulturë e me sjellje të shkëlqyer, e cila kur fliste, ua mbyllte gojën burrave në shoqërinë maskiliste shqiptare, por dhe me një shije të veçantë, të prirur mbi thjeshtësinë e sjellë në kulm (less is more) që nuk kuptohej aspak në Shqipërinë e asaj kohe, ku stili nuk njihej. Duke kujtuar veshjet e saj e duke parë fotografitë, më duket se kam para meje një pararendëse të veshjeve të Armanit ose të Pradës së viteve të arta. Ajo kishte mbetur e lidhur me vitet 40-të të shekullit XX, vitet më të bukura të jetës së saj e kështu vdiq.

Pastaj vjen nëna ime, flladi i pranverës që hyri në familjen Merlika me fytyrën e një zane. Kurrë ajo nuk u paraqit në tryezë pa bërë një tualet të lehtë e pa u veshur në mënyrë të shkëlqyer. Sapo kthehej nga fusha e balta, i kushtonte kohën e duhur tualetit të saj e si për magji shndërrohej në një zonjë të mrekullueshme. Kishte një mënyrë të veçantë në kombinimin e ngjyrave, krejt ndryshe nga nënat e shoqeve të mia. Un e vështroja pa folur e kënaqesha me bukurinë e saj.

Megjithëse komunizmi i vuri si detyrë Vendit të shkelte estetikën e bukurinë, si shprehje të huaja mikroborgjeze, me ne nuk arriti të fitojë. Nëna ime mësoi të qepte, sepse nuk duronte dot që vajzat e saja të visheshin me rrobat standarde të MAPO-ve tona. Gjithçka që vishnim ne krijohej nga duart e saj e të gjyshes. Natyrisht, ishim fëmijët e veshur më mirë, edhe si pasojë e rrobave, që njerëzit e gjyshes dhe xhaxhai i babit me të shoqen na dërgonin bujarisht, me gjithë doganën e lartë që na detyronte shteti të paguanim.  Kjo bëhej shkak për akoma më shumë urrejtje për disa shpirtra të këqij njerëzish që jetonin rreth nesh. Unë isha ndihmësja e nënës në rrobaqepsi. Mësova, që në moshën pesë vjeçe, të qep e qëndis e kështu nëna qepte me makinë e unë e ndihmonja me dorë. Në pak kohë ajo u bë një nga rrobaqepëset më të njohura në Grabjan. Un isha “këshilltare” për modelet që do të qepnim. Kështu u njoha me  stofrat.

Kur erdha në Itali fillova të shoh revistat e dyqanet e dëshiroja të bëhesha stiliste. Vazhdova t’i thelloj njohuritë në fushën e modës në kohën e lirë,  për zbavitje. Kur mbarova Liceun desha të shkoj në Londër për të studjuar stilizëm, por babai dhe nëna nuk deshën. Studjo ekonomi – më thanë – e pastaj bëj ç’farë të duash. Kështu përfundova në Boçoni, universiteti më i mirë në Itali për ekonomi, me gjithë koston e lartë që kërkonte e që paguajta edhe falë bursave që fitova. Kur mbarova Boçonin, që është një business administration school, e kuptova që rruga ime do të ishte një tjetër. Do të punoja në fushën e modës, jo si stiliste, por si menaxhere. Nuk do të isha ajo që vizatonte, por ajo që merrej me organizimin e biznesit. Ky është boshti kryesor i veprimtarisë sime sot.

 

A ke marrë pjese në sfilata dhe në cilat firma?

Ka 11 vjet që marr pjesë rregullisht në sfilatat e firmave për të cilat kam punuar,  Valentino e Ralph Lauren. Përveç këtyre kam marrë pjesë në sfilata të tjera si Alexander McQueen, Versace, Puçi.

 

Ka personazhe që të kanë lënë mbresa gjatë këtyre viteve?

Sigurisht. Disa prej tyre nuk janë të njohur por mund të them që kam pasur fatin të punoj në një rreth njerëzish shumë të përgatitur nga ana kulturore e nga ana e menaxhimit, njerëz te ndriçuar nga të cilët kam mësuar shumë.

Nga personazhet e njohur më e veçanta ishte e ndjera Isabella Bloë. Kur arrinte tek sfilatat e Valentinos të gjithë sytë ishin për të. Dukej sikur vinte nga një bote tjetër. Pastaj Anna Ëintour, drejtoreshën e Vogue të Amerikës, grua e akullt. Gjatë sfilatave shoh shpesh fytyrën e saj duke pritur një buzeqeshje të vogël, që zanonisht nuk arrin. Nga burrat ai që më ka lëne një mbresë të vëçantë është Tom Ford, burri absolutisht më elegant që kam parë. Edhe ai duket sikur i përket një bote tjetër.

 

Kur jeni martuar, ku e njohët bashkëshortin, si quhet?

Burri im quhet Graeme Hepburn, është francez nga nëna e skocez nga babai. Jemi njohur në vitin 2006 e jemi martuar në 2010. Kur punoja në Valentino ishim në të njëjtin pallat e shiheshim gjithmonë në ashensor, deri sa një ditë, një e njohur e të dyve na organizoi një takim. Kisha menduar veten si grua që nuk do të martohej kurrë por si githmone jeta na bën surpriza.

 

A jeni inkurajuar nga bashkëshorti në punën tuaj?

Patjetër ai më përkrah shumë. Ëndrra e tij është që të arrij të fitoj aq sa të kemi mundësi që ai të rrijë në shtëpi me Alexandrin e fëmijët e tjerë që Zoti mund të na dërgojë.

 

Si quhet vogëlushi juaj, sa vjeç është, ku  ka lindur?

Alexander Hepburn, djali ynë, lindi më 23 qershor 2009 në qytetin Angera afër Sesto Calende ku jetojmë ne. Sot është gati tre vjeç.

 

Deri tani që shkruhemi bashkë, ç’farë shihni si suksesin tuaj më të madh, në punë, në jetë?

Suksesi im më i madh është familja ime e sidomos djali, dhurata e Zotit. Në fushën e punës, besoj se ka qënë sukses të arrij të depërtoj me nder e punë serioze në ambiente që janë, zakonisht, shumë të mbyllura e snobiste. Për më tepër, duke qënë shqiptare e duke kujtuar sa i keq ishte opinioni për shqiptarët në vitet që un fillova punën n’Itali. Kam arritur të kem çaste të bukura si ditën që Valentino vuri në sfilatë fustanin që kërkova un, kur takova Ralph Lauren për herë të parë, kur princesha Rosario e Bullgarisë zgjidhte veshjet me mua ose kur prita princeshën Mary të Danimarkës në shoëroom. Sa i përket punës jam e lumtur, sepse të gjithë ish eprorët e mij do të donin të punonim përsëri bashkë e kemi lidhje të fortë.

 

Shqetësoheni kur punët nuk u shkojnë  ashtu si ju i projektoni?

Pak po, por pastaj e mbledh vehten e kërkoj të kuptoj shkakun. Kur kupton shkakun, shpesh ke në dorë zgjidhjen e problemeve.

 

A kini sakrifikuar ndonjëherë ?

Sigurisht dhe kjo më ka bërë më të fortë. Sakrifica është shkollë jete. Kur jetonim në Latina ndihmonja prindërit, gjatë fundjavës, në pastrimin e zyrave. Puna e ndershme ka pasur gjithmonë një vënd të rëndësishëm në edukimin tonë. Gjatë universitetit jetoja me shumë pak para, si shumë studente, pra nuk mund të arrija të bleja shumë gjëra, edhe ushqime për të ngrënë, por  mendonja gjithmonë se ç’farë nuk mund t’a bleja kur studioja, do ta bleja kur të punonja.

 

Kur u vendosët në qytetin Latina, si ju pritën italianët, çfarë ndihme konkrete patët?

Kur ikëm nga Shqipëria shkuam në Itali, ku na priti vëllai i gjyshit tim, dmth djali i Mustafa Merlikës që kishte ikur për arsye shëndetvsore jashtë Shqipërisë gjatë Luftës së dytë botërore. Ai dhe bashkëshortja e tij na pritën në Latina, ku jetonin prej vitesh. Unë ika vetëm me gjyshen, kurse pjesa tjetër e familjes erdhi një vit më vonë. Italianët qenë të dashur me ne, sidomos njerëzit e kishës, e pastaj ata që u bënë shokë  të prindërve të mi.

Për mua viti i parë ishte traumatik. Programet e shkollës ishin shumë të vështira. Unë vija nga një botë tjetër, nuk kisha studjuar letërsi italiane, anglishten, greqishten e vjetër apo latinishten. Të tjerët disa nga këto lëndë i kishin bërë më përpara. Ditën e parë që më panë, mbetën të çuditur sepse prisnin një zezake (nuk kishin dëgjuar kurrë për Shqipërinë, mendonin se ishte shtet në Afrikë). Kur dëgjuan që unë nuk kisha bërë ato lëndë filluan të qeshnin, të bindur se nuk do t’ia delja dot. Por si thotë Alfieri desha, gjithmonë desha, desha me shumë forcë e kështu, pas 5 vjetësh, mbarova shkollën me notat më të larta, shumë më mirë se gjithë ata që qeshnin me mua. Shqipja më ndihmoi shumë për greqishten e latinishten. Gjyshja më ndenji afër e studjoi me mua çdo ditë, vëllai i gjyshit më ndihmoi me anglishten.

Mësuesit habiteshin se si një shqiptare mund të përkthente nga latinishtja pa fjalor më mirë se italianët, që e kanë praktikisht gjuhën e tyre e se si mund të njihja disa autorë të huaj më mirë se mësuesja ime e letërsisë.

 

Si ka ndihmuar trashëgimia kulturore? Ç’farë vlerësoni nga kultura e popullit shqiptar, nga Kruja e të parëve, pastaj nga Milano?

Kurreshtja është një nga elementët kryesorë që, besoj, se më kanë bërë të eci përpara. Këmbëngulja e puna, pa u kursyer kurrë, pa e dhënë veten për të lodhur, kanë gjithashtu pjesën e vet. Nuk e di nëse këto mund të jenë cilësi të një populli, apo  më tepër vetiake. Fatkeqësisht, qytetin e Krujës, për të cilin kaq herë pata dëgjuar të flitej, e pashë vetëm pak kohë para se të largohesha nga Shqipëria e ndjenja që më lindi qe më tepër emocioni për faktin se po shihja ku kanë lindur e janë rritur stërgjyshi e stërgjyshja, për historinë e jetës së tyre të lidhur me këtë qytet, jo të jetës sime.

Milano, ashtu si Parisi, Londra, Gjeneva, Stambolli, Roma, Madridi, Barcelona, Moska, St. Peterburgu, Athina, Neë York qenë për mua zbulimet që pata fatin të bënja. Këta qytete më mësuan sa i rëndësishem është qytetërimi e ku arrijnë popujt që kanë pasur fatin të jenë djepa kulture. Kultura përkthehet në dashuri për vendin, pra në arkitekturë e të gjitha artet vizive, në respekt për njeriun e gjithçka lidhet me mënyrën për t’a bërë jetën sa më të këndshme e të bukur, duke ngritur vlerat e mirëqënies e të shpirtit.

Qyteti im i preferuar është Parisi. Magjia e Place Vendome në orën tre të natës, kur është e vetmuar e pa njeri më ka shoqëruar për vite, kur kthehesha nga zyra në hotel, gjatë javëve që punoja në Paris.  Mund të vazhdoj me një listë të gjatë. Londra është një tjetër mrekulli. Herën e parë që shkova isha 20 vjeçe e vendi i parë ku shkova qe muzeumi Victoria e Albert, për të parë seksionin e kostumeve.  Sa herë që mundem, kudo të jem, vrapoj në muzeumet, për të parë kostumet, artin, historinë.

Akoma nuk kam pasur rastin të shoh muzeun etnografik të Tiranës, por njoh kostumet tona kombëtare. Janë një pjesë e rëndësishme e traditës që duhet të mirëmbajmë e vlerësojmë. Më vjen keq që Shqipëria, në vrapimin drejt “modernizimit”, harroi të mbrojë si duhet traditën e saj historike dhe arkitekturën. Duke parë disa nga qytetet tona duket sikur jemi pa rrënjë.

 

Ç’ keni dëgjuar prej prindërve për rrënjët tuaja familjare?

Prindërit kanë qënë gjithmonë shumë të kujdesshëm me ne fëmijët, përsa i përket historisë së kaluar familjare. Në fillim, kur sapo fillova të kuptoj, vura re se në kopësht na flisnin për historinë e Vendit në mënyrë krejtësisht të ndryshme nga çfarë dëgjoja në shtëpi. Pak nga pak, pas arrestimit të babit, e kuptova që e vërteta ishte ajo që dëgjoja në shtëpi e unë, si fëmijë, duhej t’a mbaja të ndrydhur atë të vërtetë e të mos flisja për të me askënd jashtë familjes. Jashtë shtëpisë përjetohej adhurimi për komunizmin, brënda saj urrejtja për të.

Sa më tepër rritesha, aq më interesante ishte të dëgjoja historinë e familjes sonë e të miqve të saj nga goja e gjyshes e gjyshit apo e  miqve. Sa herë që ata flisnin unë strukesha mbi divan për të mos humbur as edhe një fjalë. Ishte një histori e mbushur me dinjitet, dashuri për kombin, për kulturën, ndershmëri, respekt, sakrifica.

Sa e ndryshme ishte jeta për të cilën ata flisnin para burgim-internimeve nga ajo që jetonim ne!

 

Vitet e vështira në internim, besoj kanë pasur edhe momente gëzimi?

Gëzimi më i madh ishte harmonia e pamasë që zotëronte në shtëpi. Gjyshja, gjyshi, babi, mami, un, motra dhe vëllai ishim 7 vetë që formonin një familje të përsosur, pa zënie, pa mërí, vetëm dashuri e zëmërgjërësi ndaj njëri tjetrit. Kjo ka qënë mburoja që na mbronte nga klima e tmerrshme e luftës së regjimit kundrejt nesh.

 

Pra edhe për ju në ato vite aq të vështira paska pasur një hektar qiell, ditë me paqe qiellore?

 

Disa çaste mbetën në mëndje si mrekullira të Zotit për ne: kthimi i babit nga burgu dhe lindja e vëllait, së bashku me vdekjen e Enver Hoxhës. Si mund të harroj çastin e parë kur pashë detin në moshën 10 vjeçare? Sa herë që mblidheshim me dajat ose familjen e xhaxhit të babit ishte festë. (Nuk ndodhte që të afërmit e tjerë të vinin shpesh sepse kishin frikë)

Për të mos folur për ditën kur e lashë Shqipërine për të ardhur në Itali, në shtator 1990.

 

A mund të më tregoni ndonjë moment nga më të dhembshurit, ose më të shëmtuarit, që u ka mbetur në mëndje?

Me momentet e trishtuara lista do të bëhej tepër e gjatë. I pari çast ishte ai kur arrestuan babin. Isha shumë e lidhur me të e kur e morën e nuk kthehej më në shtëpi besoj se kam përjetuar një nga traumat e para të jetës. Pastaj shpërngulja në Grabjan, në një mbasdite tetori, sipër rimorkios së një kamioni dhe stërgjyshja e ulur mbi një stol me fytyrë të trishtuar. Sëmundja e motrës, menjëherë pas arrestimit të babit, që e detyronte nënën të shkonte në këmbë deri në spitalin e Lushnjes, (distanca me qytetin ishte 18 km.) për të ndenjur afër fëmijës së saj motake. Kujtoj me dhimbje ditën që e sollëm në shtëpi Elenën (ky është emri i motrës sime të vogël, me emrin e së cilës prindërit përjetësuan gjyshe Elenën). Kishte harruar si të shtrihej në shtrat e vetëm thërriste mamin e vet. Më ka mbetur në kujtesë dita, kur na erdhi në kamp lajmi i vdekjes së nënës së gjyshe Elenës në Itali e pas 6 muajsh, lajmi tjetër, ai i vdekjes së vëllait të kësaj gjysheje të paharrueshme. Akoma i kam në vesh rënkimet e saj, kur kuptoi që tashmë të dashurit e vet në Itali nuk jetonin më. Ishte përshëndetur  për të fundit herë me ta në vitin 1943, kur ishte 23 vjeçe, e kishin kaluar plot 38 vite pa i parë e pa u dëgjuar zërin.

Çaste të hidhura ka pasur gjithashtu, kur në Grabjan, fëmijë të vegjël na ngacmonin, mua e motrën me fjalë kundër familjes e babit tim që ishte në burg; kur na tërhiqnin flokët, na shanin, na fyenin e na pështynin vetëm për të na poshtëruar. Un isha vetëm 6 vjeçe, motra ime Elena 4. Mbaj mënd se një ditë, mbas disa vitesh që ishim në Grabjan, u ktheva në shtëpi duke qarë me dënesë, sepse një djalë, bir i një familjeje komuniste nga të parat e fshatit, më kishte ndalur e më kishte thënë fjalë të tmerrshme për mua e familjen. Atëherë nëna më tha: Kur ti qan i bën ata të lumtur, mëso të mos qash! Një tjetër herë, po i njëjti djalë, më ndali para një pallati, kur po shkoja tek mësuesi im, herët në mëngjes, të merrja çelësat për të hapur klasën për pastrimin. M’u kujtuan fjalët e nënës, shtrëngova dhëmbët dhe eca para për të treguar se nuk isha trembur. Ai ma bllokoi rrugën duke nxjerrë këmbën para meje. Unë e pashë në sy e nuk di se si e gjeta forcën, për t’i dhënë një shqelm e për t’i a mbathur vrapit. Që atëherë nuk më ngacmoi më. Edhe të tjera herë më është dashur të fitoj respekt duke përdorur forcën time. Shpesh herë e pyesja veten: Pse këta njerëz gjenin kënaqësi kur silleshin aq  ashpër e poshtërsisht ndaj nesh. Ndaj njerëzve që nuk u kishim bërë asnjë të keqe?

 

Nuk dua t’u kujtoj kohët e vështira që keni kaluar në fëmininë tuaj, por mendoj se është edukative për lexuesit të dihen se si i keni kapërcyer disa momente të vështira. Kam dëgjuar se gjyshja juaj Elena, lutej për të gjithë ju. Ç’kujton ti, nga kjo gjyshe heroinë, nga babai juaj i paepur, nga nëna  juaj e sakrifikuar?

 

Gjyshja ime lutej shumë. Lutja ishte e vetmja armë që i kishte mbetur. Feja e besimi i saj i madh, mendoj që e kanë mbajtur gjallë në ato vite të vështira. Shpesh herë, kur ishte vetëm, (ajo besonte se ishte vetëm por unë e strukur aty e dëgjoja) ajo fliste me nënën e vëllain e vet sikur ata të ishin afër saj. Kujtimet për gjyshen janë shumë, e ndoshta, një ditë do të kem kohë të shkruaj diçka për të. Ajo ishte tepër e ndryshme nga shoqëria në të cilën jetonim. Më kujtohet se me sa edukatë e respekt sillej me çdo njeri që takonte. Kur shkonim tek rradha e çezmes për të mbushur ujë, përshëndeste e kur fliste me gratë e tjera i quante ato zonja. Nuk i harroj dot fytyrat e këtyre grave që nuk kishin dëgjuar kurrë të quheshin zonja, por vetëm shoqe. Ka shumë episode të tjera që do t’i mbaj për librin tim, disa që ishin shumë qesharake, por të gjitha tregojnë që gjyshja ime vinte nga një botë tjetër e çfardo që ajo bënte, kjo gjë dilte në pah. Ajo e kishte merak të madh edukatën e mbesave, sidomos sjelljen tonë dhe formimin kulturor. Një ditë e dëgjoja që i thoshte gjyshit: Petrit, po rriten vajzat e nuk dinë të luajnë në piano!. I vinte keq që komunistët e ndanë nga pianoja e saj e dashur, po akoma më keq i vinte që mbesat e saj nuk patën mundësi të mësonin pianon si ajo.

Babai im gjithashtu ka qënë e është një person shumë i veçantë. Mësimet e tij i merrnim drejtpërsëdrejti nga shembulli i tij. Sa dashuri për kulturën në familje! Sa shumë e turpshme, na mësuan, që është injoranca, asgjë nuk e justifikon atë. Babai e kishte shumë të qartë që leximi ishte dera drejt kulturës, prandaj na nxiste gjithmonë drejt tij. Biblioteka në shtëpi ishte e madhe e un mund të lexoja ç’farë të doja. Isha 9 vjeçe kur fillova të lexoja vepra të Hygoit, Stendalit, Kadaresë dhe Komedinë Hyjnore me vizatimet e Gustav Dores. Shumë bisedime bëheshin ndërmjet gjyshërve dhe prindëve për tema kulturore e ne femijët duhej vetëm të dëgjonim.