Nga Virginia Woolf*

Në këtë orë të vonë të historisë së botës, librat mund të gjenden në çdo dhomë të shtëpisë, në dhomën e fjetjes, në atë të punës, në kthinën e ngrënies apo në atë të gatimit. Por, në disa prej shtëpive, ata janë bërë një shoqëri e tillë që duhet të vendosen në një dhomë të tyren, një hapësirë leximi, një bibliotekë, një dhomë studimi. Le të imagjinojmë se ne jemi pikërisht në një dhomë të tillë.
Të diellëzuar, me dritaret që bien nga ana e një kopshti në mënyrë që të mund të dëgjojmë fërfërimën e gjetheve të pemëve, fjalët e kopshtarit, pëllitjen e gomarit apo thashethemet e plakave rreth pusit, këta procese të rëndomtë të jetës, duke ndjekur udhën e tyre të çrregullt e të rastësishme, të njëjtën udhë që kanë bërë për qindra e qindra vjet.
Sa rastësisht, aq edhe ngulmueshmërisht, librat janë mbledhur pranë njëri-tjetrit nëpër rafte. Romane, poema, histori, kujtime, fjalorë, harta, udhërrëfyes e adresarë, libra me shkronja gotike, apo fringo të rinj. Libra në frëngjisht, greqisht e latinisht. Libra të të gjitha formave, madhësive e vlerave, të blerë për studim, për të shtyrë një udhëtim, të blerë nga njerëz të tipave të ndryshëm, të temperamenteve të ndryshme, seriozë ose lodracakë, njerëz të veprimit apo të letrave.
Dikush, krejt natyrshëm, mund të pyesë veten, ndërsa hyn në këtë dhomë: Si duhet t’i lexoj këta libra? Janë kaq të shumtë dhe kaq të ndryshëm, kurse oreksi im është kaq i paqëndrueshëm, kaq kapriçioz. Si t’ia bëj që të marr kënaqësinë më të madhe të mundshme? A duhet të kërkoj kënaqësinë, përfitimin, apo çfarë? Unë do t’iu paraqes disa nga mendimet e mia. Por, ju patjetër që do ta dalloni pikëpyetjen që unë kam vendosur në fund të titullit tim. Dikush mund të mendojë që të lexojë po aq libra sa mund të zgjedhë, por askush nuk mund të krijojë ligje dhe rregulla për këtë.
Këtu, në këtë dhomë, ne të paktën thithim ajrin e lirisë, edhe sikur të mos mundim ta thithim diku tjetër. Këtu, burrat e gratë, të nxënë apo jo, janë të ngjashëm. Sepse, ndërsa leximi duket kaq i thjeshtë, mjafton të njohim alfabetin, por në të vërtetë është shumë i vështirë dhe është me dyshim nëse dikush di ta bëjë këtë gjë.
Parisi është kryeqyteti i Francës, Mbreti Xhon nënshkroi Manja Kartën (Magna Charta), këta janë fakte, këto mund të mësohen, por si mund të mësojmë njerëzit që të lexojnë “Parajsën e Humbur” (poemën epike të Xhon Miltonit) dhe të kuptojnë se bëhet fjalë për një poemë të madhe? Apo si ta lexojnë “Tesin e D’Abervilit (Tess of the D’Ubervilles – tragjedia e shkrimtarit britanik Tomas Hardi) dhe të kuptojmë se bëhet fjalë për një roman të madh? Si mund ta mësojmë artin të lexojmë vetë dhe sipas mënyrës sonë? Pa pretenduar të krijoj ligje për diçka që nuk mund të quhet e legalizueshme, unë do të jap disa sugjerime.
Menjëherë sapo pyesim sesi duhet ta lexojmë një libër, ne përballemi me faktin se librat ndryshojnë nga njëri-tjetri. Ka poema, romane, biografi në këtë raftin e dhomës sonë. Secili ndryshon nga tjetri, po ashtu si një tigër ndryshon nga një breshkë apo një breshkë nga një elefant. Mënyra sesi ne lexojmë duhet të ndryshojë vazhdimisht, kjo është e qartë. Nga libra të ndryshëm ne duhet të kërkojmë vlera të ndryshme.
Ndonëse kjo duket kaq e thjeshtë, sërish njerëzit sillen sikur librat të jenë të gjithë njësoj, sikur të ketë vetëm breshka, ose sikur të mos ketë asgjë tjetër përveçse tigra. Ndodh që lexuesit të zemërohen kur lexojnë se një romancier e ka ngjitur të fron Mbretëreshën Viktoria 6 muaj përpara ditës së saktë. Ata do ta lavdëronin një poet, që do t’u shkruante se një vjollcë ka 4 petale dhe një luledele ka thuajse gjithnjë, dhjetë.
Do t’i këshilloja këta lexues që më mirë të merreshin me gjëra të tjera sesa të prisnin që t’i dinin vlerat e një libri përpara sesa të nisnin ta lexonin. Breshka është e madhe dhe e ngadalshme, ndërsa tigri ka gëzof të trashë dhe të bukur. Edhe librat ndryshojnë.
Kjo mbetet e vërtetë, por gjithsesi, në bibliotekë nuk është aq e lehtë sa në kopshtin zoologjik. Librat kanë shumë gjëra të përbashkëta. Ata gjithnjë i tejkalojnë kufijtë e tyre, i përmbytin ata. Ata krijojnë vazhdimisht lloje të reja nga ndeshja me njëri-tjetrin. Është e vështirë t’u afrohesh dhe të dish se cilave specie u përkasin. Por, nëse e mbajmë mend, ndërsa i afrohemi bibliotekës, se secili prej këtyre librave është shkruar nga një penë e cila, në mënyrë të ndërgjegjshme apo jo, është përpjekur të ndërtojë një strukturë, një plan, ku shmanget diçka, ndodh diçka tjetër, pranohet një gjë, ndërsa një gjë tjetër provon eksperienca emocionuese dhe të pazakonshme.
Nëse ne thjesht do të përpiqemi të ndjekim shtigjet e shkrimtarit, në eksperimentin e tij, që nga fjala e parë në të fundit, pa menduar aspak të ndërtojmë planin tonë, atëherë do të kemi një shans të mirë për të rrokur kuptimin e librit.
Ne duhet ta lexojmë sikur po e shkruajmë vetë atë. Fillo jo duke u ulur në krah të gjykatësit, por në bankën e të akuzuarve me kriminelin. Bëhu bashkëpunëtori i tij, shoku i tij. Madje, edhe nëse dëshironi thjesht ta lexoni librin, së pari filloni t’i shkruani ata. Përpiquni të përshkruani një ngjarje fare të thjeshtë, sikur të takoni një lypës në rrugë. Kështu, ne mund të kuptojmë sado përkohësisht e përafërsisht, kategoritë kryesore të shkrimtarëve.
Le të imagjinojmë sesa ndryshe mund të përshkruhet e njëjta ngjarje nga shkrimtarë të ndryshëm si Defo (Daniel Defoe), Xhejn Ostin (Jane Austen) dhe Tomas Hardi (Thomas Hardy). Për shembull, takimi me një lypës. Defo është mjeshtër i rrëfimit. Përpjekja e tij kryesore do të ishte ta tregonte historinë e lypësit saktësisht dhe sa më thjesht. Kjo ndodhi në fillim, më pas ndodhi kjo tjetra, gjëja tjetër ndodhi e treta. Ai nuk do të vendosë në rrëfimin e tij asgjë që mund ta lodhë lexuesin apo ta shpërqendrojë, sado tërheqëse. Po ashtu, ai do të na bëjë të besojmë, jo më kot është mjeshtër jo i romancës apo i komedisë, por i rrëfimit, se gjithçka që ai po tregon është e vërtetë. Pra, ai do të jetë tepër i saktë. Siç shkruan në veprën e tij “Robinson Kruzo”, “kjo gjë ndodhi në ditën e parë të shtatorit”.
Në mënyrë më të kujdesshme dhe artistike, ai do të na hipnotizojë në një gjendje besimi duke shtuar ashtu si rastësisht pak fakte apo hollësi jo të domosdoshme. Për shembull, ai shkruan: “babai më thirri një mëngjes në dhomën e tij, ku ishte i bllokuar nga sëmundja e tij e artritit”. Artriti i të atit nuk është e nevojshme për rrëfimin, por është e nevojshme për të vërtetën e rrëfimit, sepse kjo është mënyrë sesi dikush thotë të vërtetën duke shtuar disa hollësi ashtu pa mendje, instinktivisht.
Më tej, ai do të zgjedhë një lloj fjalie të rrjedhshme, por jo me tepri fjalësh, të saktë, por jo si epigramë. Synimi i tij do të jetë ta paraqesë pa devijim, nga këndvështrimi i tij. Ai do t’i dalë subjektit përballë, sy më sy, pa e hequr vështrimin për asnjë moment dhe pa e përshkruar si tragjike apo të bukur. Në këtë mënyrë, synimi i tij arrihet plotësisht.
Por, ama nuk duhet ta ngatërrojmë me synimin e Xhejn Ostinit. Nëse ajo do të takonte një lypëse, padyshim ajo do të ishte e interesuar në historinë e saj. Por, menjëherë ajo do të kishte vendosur ta ndryshonte historinë pasi kështu i përshtatet qëllimit të saj.
Rrugët dhe panorama në qiell të hapur, po ashtu si aventurat, artistikisht nuk do të thonë asgjë për të. Asaj i intereson vetëm karakteri i personazhit. Ajo pa vonesë mund ta kthejë lypësin në një plak në gjendje të mirë të shtresës së mesme ose të lartë, të ulur për qejf pranë vatrës. Pas kësaj, në vend që të futet me vrull dhe korrektësi, ajo do të shkruajë ca paragrafë hyrës me saktësi dhe mjeshtëri, duke treguar përmbledhshëm rrethanat dhe duke skicuar karakterin e zotërisë të cilin ajo dëshiron që ne ta njohim.
“Martesa, si origjinë e ndryshimit, ishte gjithnjë e papranueshme, e pakëndshme për zotin Udhauz (Woodhouse)”, thotë ajo. Thuajse menjëherë, ajo përpiqet që ne të shohim se fjalët e saj janë thënë nga vetë zoti Udhauz. “E shkreta zonja Tejlër, do të doja që ajo të ishte sërish këtu, ç’mëkat që zoti Ueston nuk mendoi asnjëherë për të”. E pasi zoti Udhauz ka folur mjaft ta zbulojë vetveten, ajo mendon se ka ardhur koha që ne ta njohim atë nëpërmjet syve të së bijës. “Ju keni Hanën, një vend kaq të bukur, askush nuk mendoi për Hanën derisa e përmendët ju”. (thënie të marra nga romani “Ema” të vetë shkrimtares). Kështu, ai na tregon Emën, që e lumturon dhe e bën me humor babanë e saj.
Më në fund, ne kemi mundësi ta shohim karakterin e zotit Udhauz njëkohësisht nga tre këndvështrime të ndryshme. Sesi e sheh ai vetveten, sesi e sheh atë e bija dhe sesi e sheh atë syri i mrekullueshëm i kësaj zonje të padukshme, Xhejn Ostin. Të tria këto përmblidhen në një dhe ne mund të sillemi rrotull këtij karakteri, duke menduar se nuk po na udhëheq ndokush, por vetëm sipas gjykimit tonë.
Tani, le ta lemë Tomas Hardin të zgjedhë të njëjtën temë, pra një lypës që takohet në rrugë dhe menjëherë do të vërejmë dy ndryshime të mëdha. Rruga do të kthehet në një fushë të madhe dhe të zymtë, të mbuluar me ferra. Lypësi ose lypësja do të marrë përmasat dhe papërcaktueshmërinë e një statuje. Për më tepër, kjo qenie njerëzore nuk do të ketë lidhje me njerëzit, por me ferrishten, me njeriun që ligjvënës, me ato fuqi që përcaktojnë fatin njerëzor.
Perspektiva jonë, sërish, do të ndryshojë plotësisht. Të gjitha cilësitë që ishin të admirueshme tek “Robinson Kruzoja” apo tek “Ema”, do të lihen mënjanë apo nuk do të përmenden fare. Rrëfimi i drejtpërdrejtë i Defosë është zhdukur. Nuk ka mbetur asgjë as nga shkëlqimi i qartë dhe i saktë i Xhejn Ostinit. Me të vërtetë, nëse kalojmë nga njëri prej këtyre shkrimtarëve të mëdhenj për tek Hardi, duhet ta themi që në fillim se ai është “melodramatik” dhe “joreal” në krahasim me ta.
Por, ne duhet të kujtohemi se ekzistojnë të paktën dy anë të shpirtit njerëzor. Ana e ndriçuar dhe ana e errët. Në shoqëri zbulohet ana e ndriçuar, ndërsa në vetmi zbulohet ajo e errëta. Të dyja janë në mënyrë të njëjtë të vërteta, të rëndësishme në mënyrë të barabartë. Por, një shkrimtar do të synojë gjithnjë që të zbulojë njërën prej tyre, në vend të tjetrës. Hardi, që është një shkrimtar i anës së errët, do të shkruajë në mënyrë të tillë që fytyrat e personazheve të tij të mos ndriçohen, që ata të mos vëzhgohen nga afër dhe që ata të bien në kontakt me kullota, djerrina, bagëti, qiellin dhe yjet dhe që vetmia e tyre të jetë drejtpërdrejtë në mëshirë të zotave.
Nëse karakteret e Xhejn Ostinit janë të vërtetë në korridoret dhe dhomat ku takohen njerëzit, ata as që do të ekzistonin nëse do të ishin në majë të Stounhenxhit (Stonehenge – vend arkeologjik në Skoci). Në të kundërt, personazhet e Hardit janë të turbullt në jetën e zakonshme njerëzore, por të mëdhenj, të fuqishëm dhe plot energji jashtë kësaj jete.
Për të arritur qëllimin e tij, Hardi nuk është as i drejtpërdrejtë dhe rrëfyes si Defoja, as mjeshtëror dhe i përqendruar në një pikë të vetme si Xhejn Ostini. Ai është i ngathët, i ndërlikuar, metaforik. Aty ku Xhejn Ostin përshkruan mënyrën e sjelljeve, ai përshkruan natyrën. Aty ku ajo është e ftohtë dhe merret me faktet, ai është romantik e poetik.
Ndonëse të dy janë artistë të mëdhenj, secili bën kujdes të merret me ligjet e realitetit të vet dhe nuk do të na ngatërrojnë aspak (siç bëjnë shumë shkrimtarë më të vegjël) duke futur dy lloje të ndryshëm realiteti në të njëjtin libër. Por, ne do të donim që ata të ishin më pak skrupulozë. Janë të shumta qarjet se Xhejn Ostin është shumë prozaike, Tomas Hardi shumë melodramatik. Dhe ne duhet të kujtohemi se çdo shkrimtar duhet ta lexojmë, ta kundrojmë në mënyrë të ndryshme nga tjetri në mënyrë të marrim gjithçka që ai ka dashur të na japë. Ne duhet të kemi parasysh se është një nga cilësitë e madhështisë që sjell qiellin, tokën dhe natyrën njerëzore në përshtatje me vizionin e saj. Pikërisht për shkak të kësaj mjeshtërie dhe individualitetit të tyre të pakompromis, shkrimtarët e mëdhenj shpeshherë na detyrojnë të bëjmë përpjekje heroike në mënyrë që t’i lexojmë siç duhet.
Ata na lidhin pas vetes, por edhe na hallakasin. Të kalosh nga Xhejn Ostin tek Hardi, nga Pikok (Pecock) tek Trolopi (Trollope), nga Skoti (Scot) tek Meredit (Meredith), nga Riçardsoni tek Kiplingu, do të thotë të rrotullohesh me shpejtësi dhe të të sillet bota vërdallë, njëherë në një drejtim, pastaj në një tjetër. Mund të themi se gjithkush është i lindur me një tendencë natyrale subjektive, në një drejtim sesa në një tjetër.
Ai ose ajo në mënyrë instinktive pranon vizionin e Hardit dhe jo atë të Xhejn Ostinit dhe, duke lexuar sipas rrjedhës dhe jo kundër saj, lundron lehtë dhe shkathtësisht me ndihmën e subjektivizmit të tij drejt e në zemrën e gjenialitetit të autorit të tij. Por, Xhejn Ostin nuk e tërheq atë. Ai nuk mundet të ecë nëpër shkretëtirën e romaneve të saj.
Ndonjëherë, ky antagonizëm natyral është tepër i madh që të kapërcehet, por ia vlen gjithnjë të përpiqemi. Këta libra të vështirë dhe në dukje të padepërtueshëm, me gjithë ashpërsinë e tyre fillestare, shpesh i japin në fund frytet e tyre më të vlefshëm dhe, kaq e habitshme është përbërja e trurit saqë pjesë të caktuara të letërsisë i refuzon në një stinë dhe i pranon në një stinë tjetër.
Dhe, nëse atëherë, kjo është e vërtetë – pra, që librat është të llojeve të ndryshëm dhe që t’i lexojmë siç duhet kemi nevojë ta vendosim keqaz në provë imagjinatën tonë – është e qartë që leximi është një nga mjeshtëritë më të rrezikshme dhe më shteruese. Shpesh, faqet fluturojnë para syve tanë dhe ne, na duket (kaq i madh është interesimi ynë) se po i jetojmë dhe jo se po e mbajmë librin në duar.
Por, sa më emocionues të jetë libri, aq më shumë ne rrezikohemi nga stërleximi. Këto simptoma janë tërësisht të zakonshme. Papritur, libri bëhet i pashijshëm si uji i ndenjur dhe i rëndë si plumbi. Ne përdridhemi dhe shtriqemi, por nuk mund të përqendrohemi. Fluturimet më të larta të Shekspirit dhe Miltonit bëhen të padurueshëm dhe ne i themi vetvetes: Mos është Kitsi (Keats, poet britanik) budalla, apo jam unë?
Një pyetje e dhimbshme, por që, gjithsesi, nuk do të jetë e nevojshme t’ia bëjmë vetes nëse ne do të kuptojmë sesa shumë ndikon arti i mosleximit në artin e leximit. Mënyra më e mirë për t’i dhënë lulëzim fuqisë sonë imagjinative është kur jemi të aftë të lexojmë libra, pa rënë përmbys mbi ta (pa i lexuar rresht për rresht), për t’u shkëputur prej tyre dhe për të shëtitur në kënaqësinë tonë, për të hequr dorë nga gjykimet, për t’u shlodhur dhe për të hyrë nëpër rrugica duke shmangur rrugët e shkronjave.
Të gjitha biografitë dhe kujtimet, gjithë librat hibridë që janë të ndërtuar gjerësisht mbi fakte, shërbejnë për të rivendosur mbi ne fuqinë e leximit të librave realë, pra të librave krejtësisht imagjinarë. Është e vërtetë dhe e rëndësishme që librat e mësipërm shërbejnë edhe për të na dhënë njohuri dhe për të përmirësuar mendjen, por ne po flasim sesi të lexojmë libra për kënaqësi jo si të sigurojmë një pension për vejushën e një profesori.
Por, çfarë dëshirojnë njerëzit? Njerëzve u pëlqen pushimi, gëzimi dhe gjërat e çuditshme, një stimul për imagjinatën e tyre të lodhur. Njerëzit e lenë kullën e tyre të zhveshur dhe kockë e lëkurë dhe bredhin nëpër rrugë, në qiell të hapur, duke hedhur sytë tek dritaret e hapura të shtëpive të tjera. Pas vetmisë, ajri i pastër dhe pamja e njerëzve të tjerë, në aktivitete nga më të ndryshmet, janë për ta një tërheqje e papërshkrueshme.
Dritaret e shtëpive janë të hapura, grilat janë ngritur lart. Gjithkush mund të shohë njerëzit që janë brenda, pa u pikasur prej tyre. Mund t’i shohë të ulur rreth tryezës së ngrënies, duke biseduar, lexuar, luajtur, ndonjëherë duke u zënë. Por, për çfarë? Ndonjëherë po qeshin, por cila është shakaja? Kuzhinieri po lexon një gazetë me zë të lartë, ndërsa e zonja e shtëpisë thek diçka. Pastaj, ajo hyn në kuzhinë dhe të gjithë nisin të flasin në të njëjtën kohë. Por, çfarë thonë?
Në katin më sipër një vajzë po vishet për të shkuar në një mbrëmje, por ku do të shkojë ajo? Ja ku është edhe një zonjë e vjetër, e ulur pranë dritares duke thurur diçka leshi, me një papagall jeshil në një kafaz pranë saj. Çfarë po mendon ajo? Një jetë e tërë ka dalë parasyve të lexuesit. Ajo ka logjikën e saj, arsyet e saj, koherencën e saj dhe njerëzit duan ta rrokin atë plotësisht.
Biografi u përgjigjet pyetjeve të panumërta që bëjmë ne, ndërsa qëndrojmë jashtë kësaj jete. Me të vërtetë, nuk ka gjë më interesante sesa të ecësh përmes këtyre personazheve, të përziesh dhe të bashkosh jetët e burrave dhe grave, të krijojmë mendjet e tyre të ndërlikuara duke zgjedhur nga bollëku dhe gjërat e hedhura andej-këndej në kaos të plotë.
Një gishtëzë, një kafkë, një palë gërshërë, një tufë poemash na janë dhënë dhe ne duhet të krijojmë një jetë duke i kombinuar këto gjëra me njëra-tjetrën. Po ashtu, ekziston një emocion që lexuesve u krijohet duke ditur se këta personazhe ka të vepruar dhe kanë vuajtur, diçka që vetëm shkrimtarët më të mëdhenj arrijnë ta krijojnë siç duhet. Një personazh real, si p.sh. kapiteni Skot (një nga zbuluesit e Polit të Jugut) që ngriu dhe vdiq në mes të dëborës, na prek po aq shumë sa një personazh imagjinar i shkrimtarëve si Konradi apo Defo, por kjo na prek diçka më ndryshe. Biografia ndryshon nga romani. Nëse kërkojmë nga biografi të na japë të njëjtin emocion si një shkrimtar, do të thotë se nuk dimë ta lexojmë atë.
Biografi thotë: Xhon Xhonsi lindi në orën 5 e gjysmë, në mëngjesin e 13 gushtit 1862. Nëse, pasi fokusohet tek faktet, ai nis të krijojë një roman, atëherë integriteti i tij si shkrimtar shkatërrohet. Po kështu shkatërrohet vepra imagjinare (fiction). Nëse Thakerej (Thackeray, shkrimtar humoristik anglez), do të kishte cituar një shkrim gazete mbi Betejën e Vaterlosë, gjithë krijimi i tij do të ishte shkatërruar, njëlloj si një gur shkatërron një flluskë. Por, nuk ka dyshim se këta libra-hibridë, këto magazina të fakteve, luajnë një rol të madh në shplodhjen e trurit tonë dhe rritjen e dëshirës për të imagjinuar.
Puna për të krijuar një jetë duke u nisur nga disa elementë të dikujt (kafka, gishtëza, gërshërët dhe poemat) stimulon interesin tonë për të krijuar dhe rrit dëshirën për ta parë këtë gjë të ndërtuar bukur dhe fuqishëm nga të tillë si Floberi apo Tolstoi. Veçse, sado interesantë të jenë, faktet janë forma më inferiore e krijimit dhe ne mezi presim të mësojmë dobësitë dhe shpërqëndrimin, kompromiset dhe bishtnimet në fjalitë e thëna ashtu si pa kujdes. Ne duam të përjetojmë intensitetin shumë më të madh dhe të vërtetën e krijimit.
Na duhet rezervë e madhe imagjinate për të përballuar luhatjet e poezisë. Ajo nuk ka asgjë nga hyrjet graduale që i ngjajnë jetës së përditshme, me të cilat shkrimtarët na tërheqin në botën e tyre imagjinare. Gjithçka është e dhunshme, e përkundërt, pa lidhje.
Ka arsye nga më të ndryshmet që ne kemi nevojë për poezinë, pasi ne lodhemi nga librat e këqij, nga sforcoja për të mbajtur vazhdimisht një jetesë eficiente, nga goditjet e herëpashershme që na jep bukuria dhe nga impulset e pallogaritshme të trupit dhe mendjes sonë. Një lule e vetme në kopsht na sjell papritmas në mendje ditët pranverore që kemi kaluar. Në atë moment, ne na pëlqen e përgjithshmja, jo e veçanta, e tëra, jo e përveçmja. Ne duam të aktivizojmë pjesën e errët të trurit, të jemi në kontakt me heshtjen, vetminë dhe me të gjithë burrat e gratë, jo me një Riçard apo një Anë. Metaforat, në këtë rast, janë më të fuqishme, sesa fjalët e drejtpërdrejta.
Që të lexojmë poezinë siç duhet, ne duhet të jemi në një gjendje ankthi, të skajshme, me trurin të gatshëm të kërkojë dhe të ngopet me letërsi. Fuqia e saj për ta bërë imagjinatën si reale lihet mënjanë nga skajshmëria dhe ekstravaganca. Shpesh poezia është shumë larg nga gjërat që përfaqëson, ndaj na duhet të shtrydhim fort trurin për të kuptuar lidhjen, p.sh., mes këngës së një harabeli dhe imazhet apo idetë që ajo këngë na sjell ndërmend.
Kështu, leximi i poezisë shpesh i ngjan një rapsodie ku rima, metrika dhe kumbimi nxit trurin po ashtu si vera dhe vallja nxit trupin. Ne lexojmë dhe kuptojmë me shqisat, jo me intelektin, në një gjendje jashtë normales. Dhe, gjithë anormaliteti e kënaqësia varen nga saktësia dhe vërtetësia e imazhit, nga qenia e tij e kundërta e realitetit brenda tij.
Në momentin e leximit, imazhet e largët dhe ekstravagante të Shekspirit apo imazhet qiellorë dhe të paqartë të Kitsit, na duken si kulminacioni i mendimit, shprehja e tij përfundimtare. Por, është e kotë të punosh këtë material duke qenë gjakftohtë. Kushdo që ka lexuar poezi me pasion do të kujtojë një bindje të papritur, një ndryshim të rendit të gjërave, të cilat shoqërojnë leximin e poezisë dhe i japin asaj ekzaltimin dhe dendësinë emocionale. Një lexim i tillë ndiqet, me ndërgjegje apo jo, me shtrembërimin, sforcimin e syçelësinë maksimal të fuqive të mendjes, sa të arsyes, aq edhe të imagjinatës.
Ne gjithnjë masim vërtetësinë e deklarimeve të poetit, bëjmë krahasime të rrufeshme mes të bukurës që ai na shfaq dhe bukurisë që ne e ndjejmë në brendësi. Kjo sepse edhe njeriu më i humbur e ka fuqinë e krahasimit, edhe ai më i pashkolli, nëse pëlqen leximin, e ka aftësinë për të ndjerë atë që i jepet nga poeti. Tashmë, djalli ka dalë nga shishja. E gjitha kjo ne na çon në një gjendje tjetër, pasi leximi nuk është vetëm të pëlqesh dhe të kuptosh, por edhe të kritikosh e të gjykosh.
Ne jemi përpjekur ta lexojmë librin ashtu siç e shkruan shkrimtari. Ne jemi përpjekur të kuptojmë, të vlerësojmë, interpretojmë apo simpatizojmë. Por, tani që libri ka përfunduar, ne duhet të ndryshojmë vend. Lexuesi tani nuk duhet të jetë miku, por gjykatësi. Dhe kjo nuk është figurative. Mendja duket se, gjatë leximit, kalon nëpër dy procese. Njëri mund të quhet leximi aktual, tjetri mund të quhet ai pas leximit. Gjatë leximit ne kemi shpërqendrime dhe ndërprerje pafund. Përshtypje të reja gjithnjë fshijnë të vjetrat. Ne nuk gjykojmë dot sepse nuk e dimë çfarë vjen më pas. Radhazi vijnë surpriza, admirimi, mërzitia, interesi. Kur libri mbaron, jemi konfuzë. Ky libër është i mirë apo jo dhe sa i mirë është? Përplasjet dhe emocionet gjatë leximit na turbullojnë dhe pjesë të librit duket se janë zhytur thellë, me të tjera pjesë që vijnë ndërmend. Është mirë, ndoshta, që pas leximit, të ndjekim një shteg tjetër: të shëtisim, të bisedojmë, të punojmë, të dëgjojmë muzikë, pra të largohemi nga libri.
Pastaj, papritmas, ndërsa ne po merremi me diçka tjetër, krejt të ndryshme dhe të largët, i tërë libri del në sipërfaqen e mendjes sonë. Disa procese kanë përfunduar pa e ditur ne as vetë. Çdo detaj duket se ka zënë vendin e vet dhe libri merr formën përfundimtare: një kështjellë, një vathë, një rrënojë gotike. Ky libër, tashmë i plotë, na jep një emocion të ndryshëm nga ajo që provuam më parë. Simetria dhe përmasat e tij, konfuzioni dhe turbullimi mund të japë kënaqësi ose neveri të madhe, pa llogaritur kënaqësinë nga detajet e veçantë.
Vetëm pasi e kemi këtë formë përfundimtare të librit, mund të japim opinionin për të. Ky është procesi me thellësinë më të madhe dhe që zgjat pafundësisht, sado që kënaqësinë më të madhe mund ta kemi ndjerë duke e lexuar. Për të përcaktuar nëse është libër i mirë apo i keq, sa i mirë apo i keq është, nuk mund të ndihmohemi nga të tjerët. Lerini mënjanë kritikët, pasi mendjet ndryshojnë shumë nga njëra-tjetra. Nuk ka gjë më të keqe, në këtë rast, sesa të imagjinosh veten në vendin e tjetrit.
Ne mund ta nxjerrim përfundimin vetëm duke kuptuar përshtypjet tona sa më saktësisht që të jetë e mundur dhe duke iu referuar gjykimeve që kemi formuluar gradualisht. Nëse sapo kemi lexuar Klarisa Harluin (Clarissa Harlowe, roman nga Samuel Riçardson), le ta vendosim nën hijen e Ana Kareninës. Është si të vesh përballë një shtëpi me oxhakët gjatë një hëne të plotë. Stili plot fjalë dhe forma i Riçardsonit është në kontrast me prerjen shkurt dhe stilin e drejtpërdrejtë të Tolstoit. Po, pse ndryshojnë ata? Si t’i krahasojmë emocionet që na japin dy librat? Pyetjet janë të panumërta, ato degëzohen dhe shumë prej tyre janë në dukje pa rëndësi.
Por, vetëm duke ndjekur pyetjet dhe përgjigjet sa më larg që të jetë e mundur, ne mund të arrijmë në standardin tonë të vlerave dhe të vendosim në fund se ç’lloj libri është ai që sapo kemi lexuar. Po ashtu, vetëm duke krijuar fort përshtypjen tonë, ne mund të përfitojmë nga mendimet e kritikëve të mëdhenj, Drajden (Dryden) apo Xhonson. Po ashtu, mund të mbrojmë mendimet tona.
Pra, si përfundim, një lexues i mirë do t’i japë shkrimtarit përfitimet e çdo dyshimi, ndihmën e gjithë imagjinatës, vëmendjen më të madhe, interpretimin më inteligjent. Më tej, lexuesi do të gjykojë me ashpërsinë më të madhe, të mos harrojmë se çdo libër duhet të gjykohet. Lexuesi do të jetë aventurier, i gjerë në zgjedhje, besnik i instinkteve, por i gatshëm të dëgjojë edhe të tjerët. Nëse jemi të tillë, shkrimtarët na respektojnë dhe në këtë mënyrë ndihmojmë kryeveprat e kësaj bote.
Nëse moralistët na pyesin sesi e justifikojmë dashurinë për leximin, ne mund të gjejmë ndonjë justifikim. Por, ndershmërisht, nuk është nevoja. Është e vërtetë se ne nuk fitojmë asgjë nga librat përveç kënaqësisë dhe as më i zgjuari nga ne nuk arrin ta shpjegojë se çfarë mund të jetë kjo kënaqësi. Por, kjo kënaqësi, misterioze, e panjohur dhe që nuk mund të përdoret për asgjë, është e mjaftueshme.

Përktheu nga origjinali Bledar Kuka